چالش‌های معدن‌کاری زغال‌سنگ در ایران

به گزارش می متالز، علاوه‌بر این چالش‌‌ها، مصرف‌کنندگان داخلی زغال‌سنگ نیز بر این باورند که کیفیت زغال‌سنگ داخلی، استانداردهای فنی موردنظر را برای فرآیند تولید فولاد به روش کوره بلند تامین نمی‌کند. از سوی دیگر مسائل و مشکلات موجود در حوزه معدن‌کاری زغال‌سنگ از جمله چگونگی واگذاری معادن دولتی، سرمایه‌گذاری در این بخش را با دست‌اندازهای جدی مواجه کرده است.

بازوی پژوهشی مجلس در گزارشی ضمن بررسی چالش‌های حوزه معادن زغال‌سنگ، راهکارهایی برای مرتفع کردن مشکلات این بخش ارائه کرده است. تدوین اجرای استراتژیک جامع معادن و صنایع وابسته به زغال‌سنگ برای ایجاد فضای امن سرمایه‌گذاری، تدوین روشی شفاف برای قیمت‌گذاری زغال‌سنگ از سوی کارگروه‌های تخصصی و مستقل، استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی واقعی در استخراج و فرآوری زغال‌سنگ، کنترل موردی تعرفه واردات زغال‌سنگ، حمایت‌های دولتی از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ در کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بهره‌وری، حمایت از توسعه صنایع مصرف‌کننده زغال‌سنگ و تنوع‌بخشی به سبد انرژی کشور به‌منظور خروج بازار مصرف زغال‌سنگ در کشور از حالت انحصاری و امکان ورود به بورس کالا از جمله راهکارهای ارائه شده در این زمینه به‌شمار می‌روند.

برمبنای گزارش ارائه شده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی با عنوان «چشم‌انداز انرژی جهان ۲۰۱۷»، در سال ۲۰۴۰ علاوه‌بر سرمایه‌گذاری کشورهای پیشتاز با حمایت‌های دولتی در عرصه منابع انرژی تجدیدپذیر، حداقل تا سه دهه آینده همچنان از سوخت‌های فسیلی از جمله زغال‌سنگ استفاده خواهد شد و این منابع جزو مهم‌ترین منابع تامین انرژی دنیا باقی می‌مانند. همچنین این گزارش پیش‌بینی می‌کند که میزان تولید برق از طریق زغال‌سنگ تا سال ۲۰۴۰ با رشد ۱۰ درصدی همراه خواهد بود و از ۴۱/ ۹ تریلیون کیلوولت ساعت در سال ۲۰۱۵ به ۳۹/ ۱۰ تریلیون کیلووات ساعت در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید. بنابراین تا سه دهه آینده، زغال‌سنگ به‌عنوان یکی از منابع اصلی تولید برق جهان به حساب می‌آید و سرمایه‌گذاری برای استخراج این ماده معدنی همچنان ادامه دارد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد متوسط میزان تولید جهانی از معادن زغال‌سنگ در حال حاضر ۸/ ۰ درصد ذخایر معدنی است که این میزان در ایران در حدود ۱/ ۰ درصد یا به‌عبارتی یک‌هشتم تولید جهانی است.

چشم‌انداز معادن زغال‌سنگ

بررسی‌ها حاکی از آن است که سهم زغال‌سنگ در تغییرات آب و هوایی با به خطر انداختن سلامت عمومی (آلودگی هوا) و محیط‌زیست افزایش یافته است.

این عوامل باعث شده‌اند که دولت‌ها قوانین و سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای برای استفاده از زغال‌سنگ وضع کنند و مجموع این سیاست‌ها تاثیرات جدی در سرمایه‌گذاری در این حوزه ایجاد کرده است. این در حالی است که حذف تدریجی زغال‌سنگ به‌عنوان یک منبع انرژی در کشورهای توسعه‌یافته از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر است، اما کنار گذاشتن این ماده به‌عنوان منبع انرژی در کشورهای در حال توسعه بدون همکاری و مشارکت کشورهای توسعه‌یافته بعید به نظر می‌رسد. اما سیاست‌های راهبردی در حوزه زغال‌سنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه‌گذاری و توسعه بخش زغال‌سنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاست‌های توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده است که تنها تولیدکننده‌های فولاد به روش کوره بلند به شرکت ذوب آهن اصفهان و گروه مدیکو (در حال احداث) محدود شوند. در این میان فعالیت معادن زغال‌سنگ کشور به‌منظور تامین ماده اولیه کارخانه تولیدی فولاد موجب اشتغال‌زایی برای ۳۰ هزار نفر شده است که عدد قابل توجهی است. از طرفی، نبود نیروگاه‌های زغالی در کشور، عمده مصرف زغال‌سنگ حرارتی را کاهش داده است و تنها بخشی به کشورهایی مانند ترکیه صادر می‌شود. از سوی دیگر نبود استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در این بخش و به‌طور خاص معادن زغال‌سنگ شده است. کشورهای توسعه‌یافته چشم‌انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده‌اند و با اتخاذ سیاست‌های راهبردی، مسیر سرمایه‌گذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص می‌کنند. با این حال باید توجه داشت که تنها کاربرد زغال‌سنگ برای تولید انرژی و فولادسازی نیست و کاربردهای دیگری نیز دارد. تمرکز بر کاربردهای دیگر زغال‌سنگ، اهمیت استخراج این ماده معدنی را نشان می‌دهد و می‌تواند بخشی از چالش‌های معدن‌کاران را مرتفع کند. از سوی دیگر به‌دلیل استفاده محدود در کاربردهای با ارزش افزوده بالا، امکان تحقق سیاست‌های مبتنی بر توسعه پایدار نیز فراهم می‌شود.

چالش‌های معدن‌کاری

زغال‌سنگ از جنبه کاربردی به سه نوع زغال‌سنگ حرارتی، کک‌شو (متالورژیکی) و زغال‌سنگ با قابلیت تبدیل به نفت و گاز تقسیم می‌شود. عمده مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ نیروگاه‌ها و کارخانه‌های فولادسازی هستند. مهم‌ترین کاربرد زغال‌سنگ در جهان در نیروگاه‌هاست و از دیدگاه انرژی چشم‌اندازهای بسیار زیادی برای استفاده از این فرآورده معدنی تدوین شده است که استراتژی کشورها برای مصرف آن در حوزه انرژی را نشان می‌دهد. در ایران باتوجه به وجود منابع سرشار نفت و گاز و سیاست‌های کلی کشور، رغبتی برای تاسیس و سرمایه‌گذاری برای احداث نیروگاه‌های زغال‌سوز وجود نداشته و تنها یک پروژه نیروگاهی زغال‌سوز در کشور در حال اجراست و آغاز عملیات اجرایی و بهره‌برداری از آن منتظر تامین سرمایه پروژه است، اما زیرساخت‌های نیروگاه عمدتا عملیاتی شده است. به همین دلیل از دیدگاه انرژی در ایران اهمیت چندانی به زغال‌سنگ داده نشده است و عمده مصرف زغال‌سنگ کک‌شو فقط به کارخانه ذوب‌آهن اصفهان اختصاص داده شده است که در آن از روش کوره بلند، فولاد و محصولات فولادی تولید می‌شود. این در حالی است که وجود خریدار انحصاری زغال‌سنگ کک‌شو برای معدن‌کاران زغال‌سنگ مشکلات عدیده‌ای را ایجاد کرده است و ضمن عدم امکان ورود زغال‌سنگ به بورس کالا، عموما اختلاف نظرات زیادی در قیمت‌گذاری این ماده معدنی وجود داشته است. از مهم‌ترین چالش‌های ۵ سال اخیر معدن‌کاران زغال‌سنگ می‌توان به نبود معیار شفاف برای تعیین قیمت زغال‌سنگ، ایمنی پایین معادن، عدم به‌کارگیری تکنولوژی و ماشین‌آلات روز دنیا در بهره‌برداری از معادن جهت تولید کنسانتره زغال‌سنگ با کیفیت قابل قبول و ویژگی‌های زمین‌شناسی معادن زغال‌سنگ ایران اشاره کرد.

راهکارها

ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در کشورهای دارای معادن زغال‌سنگ حمایت‌های متنوعی از معدن‌کاران زغال‌سنگ به عمل می‌آید که اعطای تسهیلات، بیمه و معافیت‌های مالیاتی از جمله این حمایت‌ها به‌شمار می‌روند. در ایران استراتژی شفاف و مدونی برای بخش معادن زغال‌سنگ و صنایع وابسته به آن وجود ندارد و همین موضوع ادامه حیات این معادن را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. تهیه و تدوین استراتژی بخش معدن و به‌تبع آن روشن شدن وضعیت معدن‌کاری زغال‌سنگ در کشور می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها موثر باشد. در این میان راهکارهای کوتاه‌مدتی همچون «ارائه بسته‌های حمایتی توسط دولت»، «تشکیل کارگروه مستقل برای تعیین روش شفاف قیمت‌گذاری کنسانتره زغال‌سنگ»، «کنترل تعرفه واردات و حمایت از مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ»، «مشوق‌های مالیاتی برای مصرف‌کنندگان زغال سنگ داخلی» می‌تواند موانع پیش‌روی توسعه این ماده معدنی را از میان بردارد. براساس ارزیابی‌های صورت گرفته راهکارهای بلندمدتی نیز مانند «تدوین استراتژی جامع معادن و صنایع معدنی»، «واگذاری معادن زغال‌سنگ به بخش خصوصی واقعی»، «حمایت از صادرات زغال‌سنگ»، «توجه به سایر کاربردهای زغال‌سنگ» و «تنوع‌بخشی به سبد تولید انرژی در کشور» می‌تواند پاسخگوی برخی موانع باشد.