شاخص‌های بورس به ما چه می‌گویند؟

محمود رضایی/ مدیر مالی و اداری شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس

شاخص‌ها به‌منزله‌ معیارهایی هستند که به وسیله آن‌ها می‌توان کمیت، کیفیت یا سقوط یک موضوع را اندازه‌گیری کرد. از آنجا که بررسی و تجزیه و تحلیل موضوع‌ها نیازمند اطلاعات مناسب است، شاخص‌ها نخستین مجموعه اطلاعات در مورد یک موضوع را به دست می‌دهند و در واقع، نخستین پل ارتباطی کارشناس با موضوع مورد نظر است.

شاخص را می‌توان نماگری دانست که سطح عمومی قیمت‌ها را نشان می‌دهد. به‌صورت کلی شاخص نشان‌دهنده سطح عمومی پارامتری مشخص - به‌طور معمول قیمت یا بازدهی- در میان گروهی از متغیرهای مورد بررسی تعریف می‌شود.

ویژگی شاخص‌ها را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:

• شاخص‌ها سطح قیمت را در مقایسه با تاریخ مشخصی که تاریخ مبدا نام دارد، نشان می‌دهند
• به‌طور معمول میزان شاخص‌ها در تاریخ مبدا ۱۰۰ در نظر گرفته می‌شود
• اگر عدد شاخص یک سال پس از آغاز محاسبه یا همان تاریخ مبدا ۲۰۰ شود نشان می‌دهد که سطح عمومی قیمت‌ها دو برابر شده است
• کاهش یا افزایش شاخص لزوما به معنای صعود یا نزول کل شرکت‌ها نیست.

فرمول شاخص: به‌طور کلی فرمول شاخص‌ها به شرح ذیل است:

معرفی چند شاخص

الف: شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارها: شاخص فوق در واقع همان نرخ تورم یا شاخص CPI است. شاخص فوق توسط مرکز ملی آمار و بانک مرکزی به‌صورت ماهانه و سالانه منتشر می‌شود.

ب: شاخص قدرت خرید مدیران: شاخص قدرت خرید مدیران (شاخص مدیران خرید) یا PMI ترکیبی از ۵ شاخص مهم زیر است:

• سفارش‌های خرید
• سطوح موجودی
• سطوح تولید
• تهیه و توزیع‌کننده‌ها
• محیط شغلی و اشتغال

هر شاخص به اندازه وزن خاص خودش محاسبه و اطلاعات این شاخص‌ها براساس عوامل فصلی تعدیل می‌شوند. شاخص PMI در دنیا توسط دو موسسه اصلی و عمده محاسبه و منتشر می‌شود. نخست موسسه مدیریت عرضه ISP که این شاخص را برای ایالات متحده آمریکا محاسبه و منتشر می‌کند و دیگری گروه مارکیت است که این شاخص را برای ۳۰ کشور عمده و با استفاده از اطلاعات ۲۰ هزار شرکت عمده محاسبه و منتشر می‌‌کند.

روش تفسیر به این صورت است که اگر ۱۰۰درصد پاسخ دهندگان بهبود در وضعیت را گزارش دهند، مقدار شاخص برابر ۱۰۰ می‌شود و اگر ۱۰۰ درصد پاسخ‌دهندگان عدم تغییر را گزارش دهند، میزان شاخص برابر ۵۰ و اگر ۱۰۰ درصد آنها افت را گزارش دهند شاخص برابر صفر خواهد بود.

بنابراین وقتی شاخص بالاتر از ۵۰ است نشانگر بهبود نسبی وضعیت است و هر چه به سمت ۱۰۰ برود  بهبود وضعیت قوی‌تر است و وقتی زیر ۵۰ است نشانگر افت وضعیت است. در واقع اگر این شاخص بالای ۵۰ باشد به این معنی است که شرکت‌های تولیدی در حال توسعه فعالیت‌ها و هر عددی زیر ۵۰ نشانگر این است که شرکت‌‌ها در حال محدودکردن فعالیت‌های خود هستند و صنایع در حالت انقباض قرار گرفته‌اند.

ج: شاخص کل قیمت بورس: شاخص کل قیمت بورس تهران (TEPIX)، سهام تمام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را در بر می‌گیرد و در صورتی‌که نماد شرکتی بسته باشد یا برای مدتی معامله نشود، قیمت آخرین معامله آن در شاخص لحاظ می‌شود. تعداد سهاممنتشره شرکت‌ها و قیمت آن‌ها که در مجموع ارزش بازار آن‌ها می‌شود، معیار وزن‌دهی در شاخص مزبور است. نحوه محاسبه این شاخص نیز همانند همه شاخص‌های مشابه سادگی در محاسبات بر اساس شاخص لاسپیرز است.

به‌طور معمول موارد زیر موجب تعدیل پایه شاخص می‌شوند:

• افزایش سرمایه از طریق آورده نقدی
• افزایش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
• کاهش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
• تجزیه شرکت‌ها
• ادغام شرکت‌ها

بورس اوراق بهادار تهران از فروردین ماه ۱۳۶۹ اقدام به محاسبه و انتشار شاخص قیمت خود با نام تپیکس کرد که فرمول محاسباتی آن به‌صورت زیر است:

ج-2: شاخص کل بورس(قیمت و بازده نقدی): شاخص قیمت و بازده نقدی یا همان شاخص بازده کل با نماد TEDPIX از فروردین 1377 در بورس تهران محاسبه و منتشر شده است. تغییرات این شاخص نشانگر بازده کل بورس است و از تغییرات قیمت و بازده نقدی پرداختی، متأثر می‌شود. این شاخص کلیه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را در بردارد و شیوه وزن‌دهی و محاسبه آن همانند شاخص کل قیمت (TEPIX) است و تنها تفاوت میان آن دو در شیوه تعدیل آنهاست. عدد پایه شاخص قیمت و بازده نقدی در تاریخ یکم فروردین 1377 برابر 08/ 1653در نظر گرفته شده است که همسنجی آن را با شاخص کل قیمت سهام در آن تاریخ امکان‌پذیر می‌سازد. شاخص قیمت و بازده نقدی علاوه بر موارد تعدیل شاخص قیمت در صورت پرداخت سودنقدی نیز تعدیل می‌شود.

تفاوت دو شاخص کل و قیمت بورس اوراق بهادار تهران

جهت استنباط بهتر تفاوت دو «شاخص کل» و «شاخص قیمت» فرض می‌شود در بورس صرفا یک نماد وجود دارد. فرضا این نماد قبل از برگزاری مجمع 1000 تومان قیمت داشته و بعد از 300 تومان تقسیم سود نقدی در روز بازگشایی 900 تومان قیمت‌گذاری می‌شود. شاخص کل که قیمت و بازده نقدی را محاسبه می‌کند قیمت نهایی سهم را جهت محاسبه شاخص مجموع 900 و 300 تومان محاسبه کرده و در نتیجه 20 درصد رشد را نشان می‌دهد، اما شاخص قیمت بدون درنظر گرفتن سود نقدی صرفا به محاسبه تفاوت قیمت دو سهم می‌پردازد و ۱۰ درصد ریزش را نشان می‌دهد. در بازارهای مالی دنیا هر دو شاخص منتشر می‌شود و هر‌کدام از آنها نیز به نوعی نقاط قوت و ضعف مربوط به خود را دارد. برخی معتقد هستند که میزان بازدهی هر فرد باید با سود نقدی که دریافت شد، محاسبه شود و برخی نیز می‌گویند سود نقدی عمدتا دوباره در بورس سرمایه‌گذاری نمی‌شود، از آن بازار عملا خارج می‌ شود و در نهایت باید شاخص قیمت‌ها ملاک محاسبات باشد. طبیعی است در روزهایی که مجمعی وجود ندارد و تقسیم سودی صورت نمی‌گیرد هر دو شاخص یک رفتار ثابتی را نشان می‌دهند.

معرفی چند شاخص مطرح بورس در دنیا

شاخص داوجونز مرکب از میانگین قیمت سهام ۳۰ شرکت برتر صنعتی، ۲۰ شرکت حمل و نقل و ۱۵ شرکت خدماتی در بزرگ‌ترین بورس دنیا یعنی نیویورک، از نظر میزان معاملات و حجم سرمایه‌گذاری است. شاخصی که به‌عنوان داوجونز منتشر می‌شود، شاخص صنعتی داوجونز است. این شاخص از ۲۶ می‌۱۸۹۶ شروع به کار کرد. نکته مهم در نحوه محاسبه این شاخص این است که به‌صورت میانگین ساده قیمت‌ها محاسبه می‌شود و در نتیجه تاثیر شرکت‌ها هم‌وزن است.

این شاخص صرفا قیمتی است. شاخصS&P۵۰۰ توسط شرکت Standard & Poor’s ایجاد شده و از سال ۱۹۵۷ شروع به‌کار کرد. این شاخص از ترکیب حدودا ۵۰۰ سهم که در آمریکا معامله می‌شدند، ساخته شد. سهام تشکیل‌دهنده S&P۵۰۰ در یکی از دو بازارهای نزدک و نیویورک معامله می‌شوند. پس از داوجونز، شاخصS&P۵۰۰ بزرگ‌ترین‌ شاخص سهام آمریکا است و در مقوله شاخص‌های تاثیرگذار بر اقتصاد جای داده می‌شود.

بسیاری از صندوق‌های مشترک سرمایه‌گذاری، صندوق‌های تبادل ارز و دیگر صندوق‌ها همچون صندوق بازنشستگیبسیار تحت‌تاثیر عملکرد شاخص S&P۵۰۰ هستند. S&P۵۰۰ هم همانند داوجونز یک شاخص قیمتی است. این شاخص بر اساس میانگین وزنی و بر اساس سهام شناور آزاد سنجیده می‌شود. شاخص Nikkei ۲۲۵ یا شاخص میانگین سهام نیکی ۲۲۵ به‌عنوان مهم‌ترین شاخص بورس ژاپن است. این شاخص شامل ۲۲۵ سهام در بازار اول بورس اوراق بهادار توکیو است.

محاسبه این شاخص بسیار شبیه به داوجونز است. شاخص نیکی را روزنامه مالی ژاپن از هفتم سپتامبر سال ۱۹۵۰ محاسبه و منتشر می‌کند. ۲۲۵ شرکت موجود در شاخص به‌صورت دوره‌ای (ابتدای ماه اکتبر در هر سال) با توجه به معیار نقدشوندگی در بازار و توزان در آن صنعت انتخاب می‌شوند.

این شاخص یک شاخص میانگین قیمتی است. شاخصFTSE۱۰۰ مهم‌ترین شاخص سهام در بورس بریتانیا به‌شمار می‌رود. این شاخص که به‌طور غیررسمی «فوتسی» نیز خوانده می‌شود، توسط شرکت مستقل FTSE Group محاسبه می‌شود و براساس میانگین موزون مقدار قیمت سهام ۱۰۰ شرکت از بزرگ‌ترین شرکت‌های فعال در بورس سهام لندن محاسبه می‌شود.

سهام این شرکت‌ها به شکل آزاد شناور است. هر شرکت وزن مختص به خود را در شاخص دارد. در کنار شاخص FTSE ۱۰۰ شاخص‌های دیگری نیز به‌طور فعال استفاده می‌شوند. به‌عنوان مثال شاخص FTSE Mid ۲۵۰ -که دربرگیرنده ۲۵۰ شرکت بریتانیایی است- یکی از آنهاست.

شاخص DAX آلمان مهم‌ترین‌ شاخص سهام در آلمان به‌شمار می‌رود. این شاخص به‌عنوان میانگین موزون قیمت سهام ۳۰ شرکت آلمانی که در بورس فرانکفورت پذیرفته شدند محاسبه می‌شود. این شاخص قیمتی نبوده و به‌صورت قیمت و بازده نقدی است و تقسیم سود روی سهام را نیز مورد محاسبه قرار می‌دهد، بنابراین این شاخص بازتاب‌دهنده مجموع درآمد سهامداران است. شاخص DAX در سال ۱۹۸۸، توسطDeutsche Boerse AG معرفی شد.

هر شرکت وزن مختص به خود را در شاخص دارد، ضمن اینکه، ده‌ها شاخص ویژه DAX محاسبه می‌شوند که معروف‌ترین آنها TecDAX است. با توجه به کم‌بودن تعداد شرکت‌ها در این شاخص نمی‌توان آن را مقیاسی برای اقتصاد کشور آلمان دانست. شاخص SSEC یا Shanghai Composite یکی از شاخص‌های دو بورس مستقل چین است.

این دو بورس شانگهای و شن‌ژن نام دارند که شاخص‌های SSE مربوط به بورس شانگهای است. به‌جز این شاخص، شاخص‌های SSE۳۸۰،SSE۱۸۰ و SSE۵۰ نیز برای این بورس وجود دارد که شاخص composite بیشتر مورد توجه عموم است. ملاک شرکت‌های انتخابی نیز شرکت‌های بزرگ با نقدشوندگی بالا هستند. این شاخص نماینده همه سهام بورس شانگهای بوده و به‌صورت وزنی و قیمتی است. این شاخص ۱۵جولای ۱۹۹۱ شروع به کار کرد اما روز پایه آن ۱۹ دسامبر ۱۹۹۱ است که رقم آن ۱۰۰ بود.