واکاوی دلایل عدم استقبال مردم از پیام‌ رسان‌های داخلی

به گزارش می متالز، شورای عالی فضای مجازی، سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی را با هدف فراگیری پیام‌رسان‌های داخلی و ساماندهی پیام‌رسان‌های خارجی تصویب و ابلاغ کرد و پیگیری و نظارت بر اجرای مصوبه ساماندهی پیام‌رسان‌ها به‌صورت مستمر در دستور کار مرکز ملی فضای مجازی کشور قرار گرفت. برخی از وظایف تعیین‌شده برای دستگاه‌های مختلف از جمله وزارت ارتباطات و صداوسیما به اجرا درآمده اما برخی دیگر از این مصوبات مانند آیین‌نامه اعطای مجوز و نظارت بر عملکرد پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی که تعیین‌کننده و تسهیل‌کننده در ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی در کشور هستند، هنوز اجرایی نشده است.

در بخشی از سند سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی، وظایف دستگاه‌های مختلف تعیین شده و به‌ویژه بر اعطاء مجوز فعالیت به پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی و نظارت بر آنان و نیز حمایت‌های لازم در زمینه‌های زیرساختی، فنی، تسهیلاتی، از جمله امکان عرضه خدمات الکترونیکی مانند دولت الکترونیک، خدمات بانکی، کاهش هزینه‌های مصرف پهنای باند، کمک به تامین زیرساخت‌های شبکه‌ای، ذخیره‌سازی و امنیتی و حمایت لازم به منظور گسترش فعالیت پیام‌رسان‌ها به خارج از مرزها و ایجاد مزیت رقابتی نسبت به نمونه‌های خارجی، تاکید شده است.

در بخش محتوا نیز تهیه و تدوین ضوابط و شرایط انتشار محتوا، صیانت از داده‌ها، مواجهه با تخلفات، حمایت و بسترسازی برای افزایش تولید محتوای مبتنی بر فرهنگ اسلامی-ایرانی و نظارت بر انتشار محتوا در پیام‌رسان‌ها مطابق با مجوزهای صادره، مورد توجه قرار گرفته است. هم‌چنین با تعیین سیاست‌هایی، صیانت از هویت ملی و دینی، قابلیت پیشگیری از جرایم و اعمال مقررات کشور، اعتمادسازی و صیانت از حقوق شهروندی، حریم خصوصی، امنیت ملی، ذخیره‌سازی و پردازش داده‌های عظیم مرتبط با فعالیت پیام‌رسان‌های اجتماعی، ممانعت از دسترسی غیرمجاز به اطلاعات، تسهیل تولید محتوای داخلی و به‌طور کلی حمایت همه‌جانبه از پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی، مورد تاکید قرار گرفته و دستگاه‌های مربوطه موظف به انجام اقداماتی برای تحقق این موارد شدند.

عدم اقبال عمومی و اعتماد جامعه به پیام‌رسان‌های داخلی

ابهاماتی درباره عدم اقبال عمومی و اعتماد جامعه به پیام‌رسان‌های داخلی، علل و عوامل عدم تامین نیازهای آنان، عدم برخورداری پیام‌رسان‌ها از ساختار مناسب در طراحی و پیاده‌سازی نرم‌افزار، تاثیرعدم برخورداری از تجربه و تخصص در ارایه خدمات، تاثیر فیلترینگ و عدم مسدودسازی کامل تلگرام و نیز نقش تلگرام طلایی و هاتگرام تاکنون مطرح شده که بعضی ناشی از عوامل عملکردی پیام‌رسان‌ها و بعضی دیگر ناشی از عدم ایفای نقش بخش‌های حاکمیتی در اجرای وظایف تعیین‌شده در سند سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی است.

تحلیلگران بر این عقیده‌اند که درواقع یکی از مشکلات اساسی پیام‌رسان‌های داخلی، عدم اعتماد و اطمینان کاربران نسبت به صیانت از حریم خصوصی است. برای کاربر پیام‌رسان، مهمترین مولفه، «اعتماد» بوده و لازم است تا حس اعتماد و امنیت را به کاربر داد، به‌گونه‌ای که بتواند با خیال راحت پیام‌ها و تصاویر خود را به اشتراک بگذارد و نگران انتشار بدون اجازه آن نباشد. مصوبه شورای عالی فضای مجازی نیز بر اعتمادسازی و صیانت از حریم خصوصی افراد در پیام‌رسان‌های داخلی که ‌می‌تواند رونق این ‌شبکه‌ها را در میان کاربران ایرانی تضمین کنند، تاکید دارد.

البته علی‌رغم تمهیدات و تاکیدات انجام‌شده، کماکان موضوع حفاظت از اطلاعات مردم در شبکه‌های اجتماعی از جمله موضوعاتی است که بسیار مورد توجه قرار گرفته، تا جایی که رهبر معظم انقلاب نیز بر لزوم حفظ امنیت حریم داخلی افراد در فضای مجازی تأکید و تعرض به آن را «حرام شرعی» عنوان کردند.

از طرفی کاربر نیز باید بداند اگر با مشکل و چالشی در این پیام‌رسان‌ها مواجه شد و یا اطلاعات وی بدون اجازه منتشر شد، با کدام قانون و مرجع قانونی ‌می‌تواند برای استیفای حقوق خود اقدام کند. اما هنوز به کاربر داخلی این حس منتقل نشده که پیام‌رسان‌های داخلی موظف به رعایت موارد قانونی بوده و مراجع مطمئنی نیز برای رسیدگی وجود دارد. بدیهی است پیام‌رسان‌ها نیز مهم‌ترین دلیل برای حفظ حیات خود را مشتری‌مداری می‌دانند که این موضوع هم بر جلب اعتماد، بنا نهاده می‌شود.

بنابراین شورای عالی فضای مجازی کشور بیش‌ترین تمرکز خود را بر ساماندهی فضای مجازی بر اساس سند الزامات شبکه ملی اطلاعات، مدیریت و امنیت فضای مجازی معطوف کرده است. در این طرح مقوله امنیت شامل امنیت کاربر، امنیت سرور و امنیت ارتباطات، از موضوعات مهمی است که مورد توجه قرار گرفته، زیرا امنیت در مقابل هک و دستبرد اطلاعاتی، شکستن حریم خصوصی افراد و انتشار اطلاعات مربوط به افراد می‌تواند باعث ناامنی روانی و اجتماعی شده و پیامدهای جبران‌ناپذیری را به همراه داشته باشد. در همین راستا سند حمایت از موضوع «داده» که این موضوع را قانونی و لازم‌الاجرا می‌کند نیز تهیه شده و در دستور کار شورای عالی فضای مجازی قراردارد، اما هنوز مصوب نشده است.

تامین نیازهای پیام‌رسان‌های داخلی

شورای عالی فضای مجازی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را مسئول به‌کارگیری تمهیدات لازم از جمله کمک به تامین زیرساخت‌های شبکه‌ای، ذخیره‌سازی و امنیتی و نیز به حداقل رساندن هزینه‌های مرتبط با مصرف پهنای باند کرده است. پیام‌رسان‌ها نیز خودشان وظیفه ایجاد ساختار نرم‌افزار و قابلیت‌های پیام‌رسان را برعهده دارند. براساس این نقش تعریف‌شده، این وزارتخانه اقداماتی را دراین خصوص انجام داده، البته باید این نکته را در نظر داشت که تامین تمامی نیازهای پیام‌رسان‌ها، موضوعی زمان‌بر است.

در این شرایط که پیام‌رسان‌های داخلی برای تامین خواسته‌های کاربران تحت فشار بوده و با مشکلاتی هم برای تامین نیازمندی‌ها و آماده‌سازی شرایط لازم جهت انجام فعالیت مناسب و متناسب با خواسته کاربران، روبرو هستند، بسیاری از مهاجرت‌کنندگان از تلگرام به سوی پیام‌رسان‌های داخلی، با عدم سرویس‌دهی مناسب توسط آنان مواجه شوند.

اما از آنجاکه سرویس‌های تلگرام در اوایل فعالیت به خوبی سرویس‌های امروز نبودند و کم‌کم توانستند به توانمندی لازم برای تامین نیاز کاربران برسند، لازم است جامعه با پذیرش این موضوع که باید زمینه رشد و توسعه پیام‌رسان‌های داخلی بصورت قانونمند و براساس ضوابط و مقررات مربوطه فراهم شود تا به بلوغ لازم رسیده و سرویس‌های مورد نیاز جامعه را ارائه دهند، به روند توسعه و تقویت این پیام‌رسان‌ها کمک کنند.

نقش ساختار مناسب در طراحی و پیاده‌سازی نرم‌افزار

در این میان، شکل ظاهری، سرعت بالا در پیام‌رسانی، پشتیبانی از انواع فرمت‌های فایل، ایجاد گروه، تبادلات مالی و سایر امکانات نیز ‌می‌تواند در شرایط رقابت با پیام‌رسان‌های خارجی، مخاطب را جذب کند. البته برخی از پیام‌رسان‌های موجود توانسته‌اند تا حدودی امکانات و انتظارات را برآورده کنند اما مقایسه پیام‌رسان‌های داخلی با تلگرام که طی یک فرایند بیش از پنج سال با نیازمندی‌های کاربران تطبیق پیدا کرده و پارامترهای جلب نظر کاربران ایرانی را نیز فراهم کرده، کار درستی نیست؛ زیرا پیام‌رسان‌های داخلی کم‌تر از یک سال برای شکل‌گیری و توسعه فعالیت‌ها فرصت داشته‌اند و این فرصت با تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی همراه شد که منطبق‌سازی را برای فراهم‌کنندگان خدمات داخلی، بسیار دشوار کرده است.

همچنین عدم تجربه و تخصص کافی در ارایه خدمات گسترده پیام‌رسان‌ها در ایران عامل مهم دیگری در عدم موفقیت آنان بوده است. اما با توجه به این‌که تلگرام و سایر پیام‌رسان‌ها تا زمانی بدون هرگونه مانعی فعال بودند، حرکت و اقدام جدی برای شکل‌گیری پیام‌رسان داخلی صورت نگرفت و یکباره و به‌دنبال ایجاد محدودیت برای تلگرام، حرکت شتاب‌زده برای تامین نیاز کاربران در کشور شروع شد. بدیهی است علی‌رغم توانمندی جوانان ایرانی در دستیابی به فناوری‌های جدید، تخصص و تجربه کافی به‌ویژه برای یک دوره کوتاه وجود نداشت و طبیعی است که کسب دانش مورد نیاز، بومی‌سازی و تسلط بر ایجاد و توسعه پیام‌رسان داخلی، زمان‌بر خواهد بود.

بر این اساس، کارشناسان تاکید دارند که باید در شرایط مناسب و حتی قبل‌تر از ایجاد محدودیت برای پیام‌رسان‌های خارجی، پیام‌رسان داخلی با حمایت از توان داخلی و با مزیت‌هایی همچون برقراری تماس تصویری و تبادلات پولی و غیره راه‌اندازی می‌شد تا کاربران، به‌واسطه مزیت‌های نسبی این پیام‌رسان‌ها و به‌صورت اقناعی آن را انتخاب کنند. البته به نظر می‌رسد پیام‌رسان‌های مطرح داخلی با توانمندی‌های که ایجاد کرده‌اند، توانایی پذیرش بخشی از کاربران فعلی را دارند.

تاثیر رفع انحصار و عدم مسدودسازی کامل تلگرام

اما رفع انحصار از پیام‌رسان‌های خارجی برای رویکرد ملی به پیام‌رسان‌های داخلی لازم بود و متعاقب آن، پیام‌رسان‌های داخلی با عزمی جدی نسبت به تقویت زیرساخت‌ها و ارائه خدمات هرچه بهتر به کاربران تلاش مضاعفی را شروع کردند و جریان مهاجرت به پیام‌رسان‌های داخلی پس از خروج کانال‌های پرمخاطب از تلگرام، سرعت گرفت و دستگاه‌های حاکمیتی کشور نیز براساس مصوبات شورای عالی فضای مجازی با ارائه تسهیلات ویژه، با پیام‌رسان‌ها همراهی کردند.

علی‌رغم تاکیدات شورای عالی فضای مجازی و دستورهای قضایی برای مسدود شدن کامل فعالیت تلگرام در کشور، با ظهور نسخه‌های غیررسمی از تلگرام و نیز رشد استفاده از فیلترشکن‌ها، روند مهاجرت به پیام‌رسان‌های نوظهور داخلی کند شد. اگرچه مسدوسازی تلگرام از همان ابتدا منتقدانی داشت، برخی معتقدند عدم اجرای کامل مسدودسازی تلگرام و نیز عدم کنترل نرم‌افزارهای متعدد فیلترشکن، نقش تعیین‌کننده‌ای در فرایند داشته و بسیاری از فیلترشکن‌ها بدون مزاحمت به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

نقش تلگرام طلایی و هاتگرام

حضور پوسته‌های تلگرامی که توسط متخصصان داخلی و با هدف‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایجاد شده‌اند، در ابتدا برای کاهش فشار به کاربران داخلی بود و موجب شد که فرصت مناسب برای شکل‌گیری سرویس‌های پیام‌رسان‌های داخلی فراهم و امکان فعالیت برای آنان ایجاد شود. البته تلگرام طلایی و هاتگرام از مدت‌ها قبل از رفع انحصار از تلگرام وجود داشتند، اما در این دوره فرصت بیش‌تری برای نقش‌آفرینی پیدا کردند.

عدم ارائه سرویس‌های جذاب و متنوع توسط پیام‌رسان‌های نوظهور داخلی از جمله سرویس‌های دولت الکترونیک از یک سو و رقابت غیرضروری و بی‌منطق بین آنان، موجب تفرقه و ضعیف شدن آنان و باعث شد کاربران داخلی از مسیرهایی مانند تلگرام طلایی و هاتگرام مجدداً به سرویس‌های تلگرامی مراجعه کنند. بنابراین مقصر اصلی این پوسته‌های تلگرامی نیستند، بلکه عدم رسیدن به بلوغ پیام‌رسان‌های داخلی در عرصه خدمت‌رسانی و نیز عدم استفاده مناسب از فرصت ایجادشده، عوامل موثری در رویکرد کاربران برای هجوم به این پوسته‌های تلگرامی است.

بسیاری از کشورها برای خدمات پیام‌رسانی، دارای پیام‌رسان بومی بوده و به دلیل حفظ امنیت اطلاعات و حریم شخصی افراد در این فضا، از ‌شبکه‌های داخلی خود استفاده می‌کنند. بنابراین امید است که هرچه سریع‌تر تمامی مصوبات شورای عالی فضای مجازی کشور توسط دستگاه‌های ذی‌ربط اجرایی شده و کشور شاهد رشد روزافزون پیام‌رسان‌های داخلی و کوچ داوطلبانه از تلگرام و سایر پیام‌رسان‌های خارجی به این پیام‌رسان‌ها باشد.