ایران و جهان چه تجاربی درباره آب مجازی دارند؟

مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی درباره «آب مجازی؛ بررسی تجارب و مطالعات انجام شده در ایران و جهان» منتشر کرد. پیشرفت و توسعه بشر به همراه رشد جمعیت و افزایش تقاضا ازیک‌طرف و محدودیت عرضه منابع طبیعی از طرف دیگر باعث شده است استفاده بهینه و مناسب از این منابع از اهمیت زیادی برخوردار باشد. در این میان منابع آب به دلیل روند رو به رشد مصارف آب به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، از اهمیت مضاعفی برخوردار است و چشم‌انداز تولید و دستیابی به امنیت غذایی را در این کشورها به‌شدت تهدید می‌کند.
در بخشی از این گزارش آمده است: رویکرد تجارت آب مجازی به‌عنوان رویکردی که به نهاده آب در تولید و مصرف کالاهای مختلف اهمیت می‌دهد تقریباً دو دهه است که معرفی‌شده و موردبحث قرار می‌گیرد. این رویکرد به این موضوع می‌پردازد که به ازای کالاهایی که تولید یا مصرف می‌شود چقدر منابع آب استفاده‌شده است. بر اساس این مفهوم، بحث تجارت آب مجازی اهمیت پیداکرده و کشورها به این موضوع علاقه‌مند شده‌اند که بدانند در تجارت کالاهای کشاورزی و صنعتی که انجام می‌دهند چه میزان آب صادر و یا چه میزان آب وارد می‌کنند؟ همچنین چقدر در تأمین امنیت غذایی و تولید کالاهای موردنیاز داخلی خود به آب‌های داخل کشورشان متکی هستند؟ بنابراین، در پاسخ به سؤالات مذکور، تجارت آب مجازی به‌عنوان یکی از رویکردهای مدیریت منابع آب موردپذیرش قرار گرفت و در کشورهای زیادی مطالعات به سمت محاسبه ردپای آب مجازی کالاهای تجارت شده سوق پیدا کرد.

ازاین‌رو، مطالعه حاضر باهدف بررسی و تحلیل مطالعات انجام شده داخلی و تجربیات کشورهای دیگر انجام شد تا نقش تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب را بررسی کند. همچنین مشخص شود که چه حجمی از منابع آب کشورها از طریق تجارت و به‌صورت مجازی انتقال داده می‌شود. به عبارت دیگر، تجارت آب مجازی چقدر در مدیریت منابع آب نقش دارد و چه انتظاری می‌توان از آن داشت؟ نتایج بررسی مطالعات انجام شده داخلی و خارجی در گزارش حاضر نشان داد که حجم تجارت شده آب مجازی سهم بسیار زیادی از کل منابع آب تجدیدپذیر ندارد، ولی برخی کشورها بر اساس آینده‌نگری که دارند، درصد خودکفایی از آب‌های داخلی را کاهش و به واردات محصولات آب بر کشاورزی رو آورده‌اند. در این ارتباط، پژوهش‌های مختلفی میزان صرفه‌جویی در منابع آب از طریق واردات محصولات کشاورزی و صنعتی توسط ایران را گزارش کرده‌اند.

به نوشته این گزارش، ایران از طریق واردات محصولات کشاورزی طی دوره زمانی 1997 - 2001، حدود 19 میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی کرده است.

راهکار کدام است؟

در گزارش «آب مجازی؛ بررسی تجارب و مطالعات انجام شده در ایران و جهان» آمده است: باوجوداین، استفاده از رویکرد تجارت آب مجازی به‌عنوان یکی از روش‌های مدیریت منابع آب مورد پذیرش اکثر محققین است و بر این نکته تأکید کرده‌اند و راهکارهای مختلفی برای دستیابی به آن بیان شده است. اگرچه لازم است به میزان اثرگذاری آن در جلوگیری از بحران آب توجه شود. بر این اساس، لازم است یک بهینه‌سازی اقتصادی در مورد تجارت آب مجازی یا تراز بین صادرات و واردات آب مجازی با عنایت به حفظ سطح درآمد تولیدکنندگان کالاها و خدمات، مسائل محیط زیستی و مسائل اجتماعی آن صورت گیرد تا بتوان تأثیرگذاری این ابزار را در کنترل بحران منابع آب افزایش داد. امروزه کمبود آب مشکلات زیادی را برای تأمین آب شرب سالم، تولید کافی محصولات کشاورزی و روند عمومی زندگی انسان‌ها به وجود آورده است. طبق آمارهای بین‌المللی، پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025 میلادی، حداقل نیمی از مردم جهان با تنش آب و مشکلات ناشی از کم‌آبی مواجه شوند. این شرایط برای کشورهای واقع‌شده در نواحی خشک و نیمه‌خشک مانند ایران وخیم‌تر است. کشور ایران در مقایسه با متوسط جهانی، حدود یک‌سوم بارش سالیانه و حدود سه برابر تبخیر دارد. همچنین توزیع بارش بسیار ناهمگون بوده و عمدتاً ریزش‌ها در مناطق کوهستانی رخ می‌دهد و انطباق لازم بین دوره‌های بارندگی با دوره‌های تولید محصولات کشاورزی در دشت‌ها نیز وجود ندارد. ازاین‌رو، لازم است از طریق ابزارهای مختلف برای جلوگیری و تشدید بحران در منابع آب کشور اقدام شود.

آب مجازی ابزاری جدید در دنیا

در این گزارش آمده است: یکی از ابزارهایی که در دهه اخیر موردتوجه کشورهای جهان قرارگرفته است، تجارت آب مجازی است. آب یک نهاده مهم و حیاتی در تولید محصولات کشاورزی و همچنین بسیاری از محصولات صنعتی و خدماتی است. هر واحد تولید این محصولات دربرگیرنده مصرف مقادیر متشابهی آب بوده که از آن با عنوان آب مجازی( Virtual Water )یاد می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، آب مجازی مقدار آبی است که یک فرآورده کشاورزی یا تولید صنعتی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان مصرف می‌کند. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.

دو دیدگاه درباره آب مجازی

در این راستا می‌توان با به‌کارگیری مفهوم آب مجازی و با توجه به نقش نهاده آب در تولید، اصلاحاتی در ترکیب فعالیت‌های مصرف‌کننده آب و نحوه تخصیص آب بین فعالیت‌ها و محصولات به وجود آورد که به کاهش اتلاف منابع آب و افزایش راندمان آب منجر شود. بدین ترتیب مفهوم آب مجازی و به‌کارگیری اصول اقتصادی در تجارت آن می‌تواند سرآغاز روندی نو در شکل‌دهی سیاست‌های اقتصادی دولت برای تخصیص این منبع کمیاب و مدیریت شوکه‌ای کم‌آبی و خشک‌سالی در جهت استفاده پایدار از آب با توجه به ظرفیت کشور باشد. طبق نظریه‌های تجارت بین‌الملل دو طرف تجارت با به‌کارگیری اصل مزیت نسبی می‌توانند از تجارت منتفع شوند. در مورد نهاده آب نیز می‌توان از این اصل بهره جست. چنانچه ناحیه‌ای دارای مزیت نسبی منابع آبی است، می‌تواند به تولید محصولات آب‌بر بپردازد و با ناحیه دیگر که از این مزیت نسبی برخوردار نیست، مبادله انجام دهد. اما نکته قابل‌توجه این است که در خصوص تجارت آب مجازی دو دیدگاه کلی وجود دارد. در دیدگاه اول تجارت آب مجازی می‌تواند جایگزین مناسبی به‌جای انتقال بین حوضه‌ای آب در کشورها باشد. بر این اساس، می‌توان به‌جای سرمایه‌گذاری برای انتقال فیزیکی آب، آن را به‌صورت مجازی وارد یا صادر کرد که این روش ارزان‌تر از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ‌مقیاس انتقال بین حوضه‌ای آب است.

در تئوری تجارت آب مجازی، برای کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه‌شده که به‌جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند. درواقع گزینه تجارت مجازی آب از طریق تبادل کالاهای کشاورزی، چه داخلی و چه خارجی، راهکاری است که می‌توان با استفاده از آن از بحران و کمبود آب در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی جلوگیری کرد و مانع تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن شد.

در دیدگاه دوم خودکفایی نسبی و سرمایه‌گذاری برای امنیت غذایی بر تجارت آب مجازی اولویت داده‌شده است. دلایل ارائه دیدگاه دوم این است که تجارت آب مجازی وضعیت اقتصادی آتی کشاورزان را نادیده گرفته و وابستگی درآمدی زارعین به کشاورزی را لحاظ نمی‌کند. از سوی دیگر، مشکلات به وجود آمده ناشی از بیکار شدن بخشی از جامعه بیشتر از منافع حاصل از تجارت آب مجازی است. بنابراین، از الزامات استفاده از ابزار تجارت آب مجازی برای مدیریت منابع آب آن است که به هر دوی دیدگاه‌های مشاوره شده در بالا توجه شود. برای مثال، اگر بر اساس رویکرد اول قرار است برای یک محصول مشخص، واردات جایگزین تولید شود، حتماً برای ایجاد اشتغال جایگزین و یا پیشنهاد یک محصول جایگزین با مصرف آب پایین، برنامه‌ریزی‌شده باشد.

سؤالات زیادی در خصوص نقش و جایگاه تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب می‌تواند مطرح باشد. ازجمله اینکه کشورها چه پتانسیلی برای حفظ منابع آب‌های خود از طریق بهینه‌سازی تولید و تجارت دارند؟ و یا اینکه تا چه حد می‌توان از رویکرد تجارت آب مجازی برای کاهش اتلاف منابع آب و جلوگیری از بحران‌های آبی انتظار داشت؟

باتوجه به اهمیت آب و بحران دراین حوزه، نخستین کنفرانس بین‌المللی آب مجازی 9 و 10 اردیبهشت ماه سال آینده با حضور صاحب نظران، کارشناسان و مسئولان  داخلی و خارجی حوزه آب در بخش‌های دولتی و خصوصی به همت مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران برگزار می‌شود.

دبیر اجرایی این کنفرانس که برای اولین بار در سطح ملی و بین‌المللی برگزار می‌شود، سیدمحمدحسین شریعتمدار سرپرست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران است و بهرام طاهری مشاور وزیر نیرو در امور محیط زیست، ایمنی و بهداشت کار نیز دبیر علمی کنفرانس است.