تأثیر لایروبی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه بر افزایش سطح آب

به گزارش می متالز، روابط عمومی ستاد احیای دریاچه ارومیه با ارسال یک جوابیه به گزارش منتشر شده‌ای با عنوان «بهبود حال دریاچه ارومیه حاصل بارندگی هاست نه اقدامات ستاد احیاء» اظهار داشت: در این جوابیه با کنار هم قرار دادن چند عدد و رقم ساده ثابت کرده است که تنها این باران رحمت الهی بود که موجب احیای دریاچه ارومیه نشده است.

متن این جوابیه به شرح ذیل است:

«با پشت سر گذاشتن یک فرودین ماه پر باران علیرغم اخبار ناگوار جاری شدن سیل در جای جای کشورمان خبرهای دلگرم کننده‌ای هم از احیای دریاچه ارومیه در رسانه‌ها منتشر شد. موضوعی که بار دیگر فرصت را در اختیار افراد همیشه منتقد قرار داد تا به کنایه بگویند که این تنها باران رحمت الهی بود به کمک دریاچه ارومیه آمد و برای احیای دریاچه ارومیه «هیچ اقدامی» صورت نگرفته بود. حال آنکه از زمان تشکیل کارگروه احیای دریاچه ارومیه تا‌کنون جمعی از بهترین متخصصان و دانشگاهیان این کشور در کنار یک دیگر یکی از منحصربه فردترین مدل‌های همکاری برای احیای دریاچه ارومیه را رقم زدند که اعداد و ارقام به خوبی گواه عملکرد آنهاست. با این حال و برای تنویر افکار عمومی و با کنار هم قرار دادن چند عدد و رقم ساده می‌خواهیم بررسی کنیم که آیا تنها این باران رحمت الهی بود که موجب احیای دریاچه ارومیه شده است؟

پیش از آن اما لازم است نسبت به تصحیح چند مورد عدد و رقم ارائه شده در این خبر که فاقد اعتبار کارشناسی است اقدام کنید. در بخشی از این گزارش می‌‎خوانیم: «به دنبال بارندگی‌های اخیر و جاری شدن سیلاب در بیشترین نقاط کشور وسعت دریاچه ارومیه به 2790 کیلومتر مربع رسید که نسبت به روز مشابه در سال گذشته 40 درصد افزایش را نشان می‌دهد. میانگین درازمدت وسعت دریاچه ارومیه 4514 کیلومتر است یعنی  در حال حاضر با وجود سیلاب و بارندگی وسعت دریاچه به 2790 کیلومترمربع رسیده و نسبت به میانگین درازمدت 1624 کیلومتر مربع کمتر شده است.»

اشاره به «میانگین درازمدت وسعت» در این گزارش اشتباه است. چرا که پایداری دریاچه ارومیه را با تامین تراز اکولوژیک آن می‌سنجند. مساحت متناسب با تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه 4300 کیلومتر مربع تخمین زده شده است. در حال حاضر و در 15 اردیبهشت 1398 سطح آن 3100 کیلومتر مربع است که نشان از کسری 1200 کیلومتر مربعی تا احیای نهایی و رسیدن به وضعیت پایداری در دریاچه دارد.

نکته دیگر اینکه در این گزارش با اشاره به تصویر دریاچه ارومیه در 15 بهمن ماه سال گذشته و 23 فروردین ماه امسال ادعا شده که تنها این بارش‌ها بوده که موجب بازگشت زندگی به دریاچه ارومیه شده و نه اقدامات ستاد احیاء. لازم به تذکر است که اگرچه باران رحمت الهی در این بازه زمانی موجب دگرگون شدن وضعیت دریاچه ارومیه شده اما نباید فراموش کرد که پیش از این بارش‌ها و در نتیجه اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه این دریاچه بهترین وضعیت 5 سال اخیر خود را تجربه کرده بود. در واقع در 16 بهمن 1397 و با ثبت تراز 71/1270 متر دریاچه ارومیه بهترین وضعیت پنج سال اخیر خود را تجربه کرده بود که این مهم ناشی از رهاسازی مازاد حجم مخازن سدهای حوضه از ابتدای آذرماه بر مبنای مصوبات کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه بود. ادامه این روند موجب عملکرد مناسب سد های حوزه در مقابل بارش‌های سیل‌آسای فروردین ماه سال جاری شد.

و اما در پاسخ به عنوان کلی گزارش: «بهبود حال دریاچه ارومیه حاصل بارندگی هاست نه اقدامات ستاد احیاء » بد نیست توضیحاتی داده شود:

اگرچه عمده مشکل بوجود آمده برای دریاچه ارومیه از بخش کشاورزی و مصرف آب در این بخش سرچشمه می‌گرفت، اما علاوه بر آن مدیریت و هدایت رواناب‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه هم یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی بود که مانع ورود آب به دریاچه ارومیه می‌شد. بررسی‌های کارشناسی انجام شده در زمان آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت رودخانه‌های ورودی به دریاچه، نشان‌دهنده شرایط نامساعد مسیر این رودخانه‌ها بوده است. با هدف بهبود شرایط رودخانه‌ها، مصوّبات متعدّدی در هیأت محترم وزیران به تصویب رسید که ذیل یکی از این مصوّبات (انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه)، طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای رفع نابسامانی‌های موجود در مسیر رودخانه‌ها در دستور کار قرار گرفت. در همین راستا، پروژه‌های متعدّدی شامل اتصال زرینه رود به سیمینه رود به طول 25 کیلومتر و لایروبی مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه اعم از رودخـانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، آجی‌چای، مهـابادچای، قلعه‌چای، صوفی‌چای و ...، جمعـاً به طول بیش از 170 کیلومتر و حجم عملیاتی بالغ بر 6 میلیون مترمکعب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده‌اند.

حال تنها برای اینکه تاثیر این اقدامات را بر آب ورودی به دریاچه ارومیه در سال‌های مختلف ببینیم، چند عدد را با هم مقایسه کنیم. متوسط بارش باران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در 50 سال گذشته 341 میلی‌متر بوده است. حال عدد بارش باران و تراز دریاچه را در دو دوره «بارش کمتر از میانگین 50 ساله» و «بارش بیشتر از میانگین 50 ساله» مقایسه می‌کنیم.

• مقایسه میزان بارش و تراز دریاچه در سال‌هایی با بارش کمتر از میانگین 50 ساله

همانطور که در نمودار شماره یک می‌بینید، میزان بارش و تراز دریاچه در سه مقطع مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در سال آبی 88-1387 وقتی میزان بارش 312 میلی‌متر بود، یعنی 29 میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش 50 ساله، تراز دریاچه ارومیه با کاهش 440 میلی‌متری همراه بوده است. در یک مقطع دیگر و در سال آبی 90-1389 هم وقتی میزان بارش 313 ملی‌متر بود، 28 میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش 50 ساله، تراز دریاچه با افت 410 میلی‌متری همراه بود. این در حالی است که در سال آبی 96-1395 و پس از آغاز اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در حالی که در این سال آبی میزان بارش به مراتب از دو سال یاد شده پایین‌تر بود (277 میلی‌متر و 64 میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش 50 ساله) می‌بینیم که عدد افت تراز دریاچه 130 میلی‌متر بوده که به مراتب کمتر از دو سال قبل از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه بوده است. این نشان از تاثیرگذار بودن اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در جهت هدایت رواناب‌ها به بستر دریاچه بوده است.

همانطور که نمودار شماره یک هم به خوبی نشان می‌دهد، در حالی که در سال‌های آبی 88-1387 و 90-1389 میزان بارش بیشتر از سال آبی 96-1395 بود، اما به دلیل هرز رفتن آب در مسیر رسیدن به دریاچه ارومیه و عدم مدیریت رواناب‌ها افت تراز دریاچه ارومیه بیشتر از زمانی بود که بارش به شدت کمتر بود و همین به خوبی نشان می‌دهد که اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در جهت احیای این دریاچه موثر بود.

نمودار شماره یک: سال‌های بارش با کمتر از میانگین 50 ساله

• مقایسه میزان بارش و تراز دریاچه در سال‌هایی با بارش بیشتر از میانگین 50 ساله

نموار شماره دو، عدد میزان بارش و تراز دریاچه ارومیه را در سه سالی که میزان بارش تا 15 اردیبهشت بیش از میانگین 50 ساله بوده را نشان می‌دهد. همانطور که در تصویر می‌بینید، در سال آبی 86-1385 میزان بارش باران 391 میلی‌متر بود، اما با اینکه میزان بارش بیشتر از متوسط 50 ساله بود، تراز دریاچه با افت 120 میلی‌متری همراه بود. در سال آبی 89-1388 هم که میزان بارش 41 میلی‌متر بالاتر از متوسط 50 ساله بود، تراز دریاچه ارومیه با افت 150 میلی‌متری همراه بود. اما در سال 98-1397 که میزان بارش 452 میلی‌متر بود تراز دریاچه با افزایش 970 میلی‌متری همراه شده است. همین اعداد به خوبی نشان می‌دهند در سال‌های پر آبی هم قبل از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه پیاپی شاهد کاهش سطح تراز دریاچه ارومیه بودیم ولی بعد از اقدامات این ستاد که تنها بخشی از آن مدیریت رواناب‌ها بود، شاهد تاثیر مستقیم افزایش بارش‌ها بر افزایش تراز دریاچه هستیم.

نکته مهم‌تر اینکه طرح‌های لایروبی و انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه تنها یکی از طرح‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است. همانطور که پیش‌تر هم بارها از سوی ستاد احیا دریاچه ارومیه اعلام شد، چند طرح عمرانی و بزرگ این ستاد که موجب سرازیر شدن حجم قابل توجهی آب به دریاچه ارومیه می‌شوند هم تا سال 1400 به بهره‌برداری می‌رسد.

نمودار شماره 2- سال‌های با بارش بیشتر از میانگین 50 ساله

همانطور اشاره شد این تنها بخشی از نتایج عملیات ستاد احیای دریاچه ارومیه در «طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه» بود. ستاد احیای دریاچه ارومیه امیدوار است تا پایان سال 1400 و با به اتمام رسیدن سایر پروژه‌های ستاد نظیر «انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه»، «احداث تصفیه‌خانه‌ها شهرهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه و انتقال پساب تصفیه‌شده حاصل به دریاچه ارومیه» سالانه بیش از 800 میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل و وضعیت دریاچه ارومیه در شرایط فعلی آن پایدار شود. علاوه بر پروژه‌های فوق ستاد احیای دریاچه ارومیه کمافی‌السابق پیگیر پروژه‌های مرتبط با افزایش راندمان مصرف کشاورزی و کاهش تلفات آب با در نظر گرفتن معیشت مردم از قبیل «توسعه سامانه‌های آبیاری نوین»، «مرمّت و بازسازی تأسیسات آبی در دست بهره‌برداری »، «طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به منظور ساماندهی چاه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه و افزایش جریان‌های ورودی به دریاچه ارومیه»، «انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه ارومیه»، «پروژه‌های کشت جایگزین، نشایی، ارقام زودرس، ارقام وارداتی و تغییر الگوی کشت» و «ایجاد اشتغال و معیشت جایگزین از طریق گسترش کشت گیاهان دارویی بومی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه» می‌باشد تا شاهد وضعیت بسیار روشن‌تری در دریاچه ارومیه باشیم.»