وضعیت منابع معدنی و چالش‌های سرب و روی ایران

به گزارش می متالز، جایگاه صنعت سرب و روی ایران، مصارف عمده سرب و روی، روند تحولات بازارهای جهانی، ظرفیت‌های معدنی ایران و چالش‌های عمده این صنعت در کشور بررسی شده است.
مطالعات زمین‌شناسی نشان می‌دهد که ایران ساختار زمین‌ساختی پیچیده‌ای دارد که در آن بیش از ۶۸نوع ماده معدنی شناخته شده است. سرب و روی یکی از ارزشمندترین و بزرگ‌ترین آنهاست که ذخیره قطعی آن بیش از ۲۱۰میلیون تن است. از طرفی ایران پس از ترکیه دومین کشور تولیدکننده سرب و روی بین کشورهای خاورمیانه و افریقای شمالی است. در سال ۱۳۹۷، حدود ۲۰۰هزار تن شمش روی در ایران به روش هیدرومتالورژی تولید شد که بر اساس اهداف کمی بخش معدن و صنایع معدنی در چشم‌انداز ۲۰ساله باید به رقم ۳۰۰هزارتن شمش روی برسد. تحقق این هدف منوط به تامین پایدار خاک معدنی برای واحدهای سرب و روی بوده و سودآوری آن به داشتن برنامه مشخص و مدون در حوزه بازارهای جهانی، زنجیره ارزش داخلی و توسعه صنایع پایین‌دست بستگی دارد. در سال ۱۳۹۷ حدود ۵۳هزار تن شمش سرب در ایران تولید شد که کمتر از ۲۰درصد از سنگ معدن و بقیه به روش بازیافت تولید شده است. مصرف شمش روی در کشور حدود ۴۰هزار تن در سال است و این موضوع اهمیت سیاست‌گذاری برای حمایت از صادرات این محصول را نشان می‌دهد. در سال ۱۳۹۷ کل صادرات زنجیره روی ۱۲۲هزار تن به ارزش ۲۵۵میلیون دلار و کل صادرات زنجیره سرب ۱۰۰هزار تن به ارزش ۱۲۸میلیون دلار بوده که نسبت به سال ۱۳۹۶ در زنجیره روی کاهش ۴۷درصدی و در زنجیره سرب کاهش ۴۳درصدی داشته است. اما چالش‌ها و موانعی بر سر راه صنعتگران این حوزه وجود دارد که باعث کندی حرکت در مسیر توسعه آن شده است. الزام صنایع تولیدکننده سرب و روی به عرضه محصول در بورس کالا با قیمت‌های دستوری، ساماندهی نکردن خریداران دارای مجوز از بورس کالا، بلاتکلیفی مالکیت فیلترکیک‌ها، ممانعت از صادرات و در نتیجه از دست دادن بازارهای جهانی و چالش تامین مواد اولیه با کیفیت، مشکلات ارتقای فناوری و مواردی از این قبیل باعث ایجاد موانع برای صنعت سرب و روی کشور شده است.

منابع معدنی و فرآیندهای تولید

فلز روی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین فلزاتی است که در صنایع مختلف کاربردهای فراوانی دارد. این فلز در ساختار اقتصادی هر کشور برای تولید و تکمیل انواع فرآوردهای صنعتی نقش اساسی دارد. در طبیعت سرب و روی همواره با هم آمیخته بوده و سنگ‌های درونگیر آنها مشترک است. کانسار سرب و روی با نهشته‌های مهمی از باریت و فلوئورین همراه بوده و از این جهت بسیار حائز اهمیت است زیرا در مراحل اکتشاف می‌توان به کانسارهای دیگر هم دست یافت، علاوه بر آن در فرآیند فرآوری نیز می‌توان از کانی‌های همراه استفاده کرد.
بیش از ۹۵درصد منابع روی جهان از نوع سولفیدی است و تنها بخش کوچکی از کل منابع روی را کانی‌های اکسیدی روی تشکیل می‌دهد. ذخایر روی نزدیک به سطح زمین بیشتر به اکسید و کربنات تبدیل می‌شوند. فلز روی به ۲روش هیدرومتالورژی و پیرومتالورژی تولید می‌شود. بیش از ۷۵درصد روی جهان به روش هیدرومتالورژی و بیش از ۷۵درصد سرب جهان به روش پیرومتالورژی تولید می‌شود.
روی کاربرد فراوانی در ساخت آلیاژها و صنعت گالوانیزه دارد. بیشترین کاربرد روی در صنایع فولادسازی برای افزایش مقاومت به خوردگی ورق‌ها و قطعات فولادی است، همچنین برای تولید آلیاژهای مس استفاده می‌شود. سرب هم مصارف متعددی دارد که از مهم‌ترین آنها استفاده در باتری‌های سرب-اسیدی است. بر اساس آمار سازمان زمین‌شناسی امریکا تمام منابع شناخته شده سرب و روی جهان در سال ۱۳۹۶خورشیدی( ۲۰۱۷میلادی) به ترتیب بیش از ۲ و ۱.۹میلیارد تن است. همچنین در سال ۲۰۱۷میلادی حدود ۴.۷میلیون تن سرب و ۱۳.۲میلیون تن روی در جهان تولید شد. بر اساس همین آمار در سال ۱۳۹۶ بیش از ۱۰۰هزار تن سرب و ۱۴۰هزار تن روی در ایران تولید شد که سهم ایران از تولید جهانی این فلزات به ترتیب ۲.۱درصد و ۱.۱درصد است.

وضعیت صنعت سرب و روی ایران

معادن انگوران زنجان، مهدی‌آباد یزد، عمارت اراک و ایرنکوه اصفهان از جمله معادن مهم سرب و روی کشور هستند. حدود ۸۰معدن سرب و روی در کشور وجود دارد که پروانه بهره‌برداری ۲معدن بزرگ انگوران و مهدی‌آباد، دولتی بوده و پروانه بهره‌برداری سایر معادن به بخش خصوصی واگذار شده است.
ایران رتبه چهارم تولید ماده معدنی سرب و روی را در آسیا پس از چین، قزاقستان و هند دارد. همچنین ششمین کشور تولیدکننده شمش روی و پنجمین کشور تولیدکننده شمش سرب در آسیاست. با وجود آنکه بیش از ۹درصد ذخایر خاک سرب و روی کل جهان در ایران قرار دارد، سهم تولید و صادرات کشور حدود یک‌درصد کل تولیدات و صادرات جهانی است. هم‌اکنون در کشور ۲۲۰هزار تن شمش روی در کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولید می‌شود. بر اساس برنامه‌ریزی‌ها و اهداف کمی بخش معدن و صنایع معدنی کشور در چشم‌انداز ۲۰ساله، میزان تولید شمش روی باید به ۳۰۰هزارتن در سال افزایش یابد. درحال‌حاضر ۹۵واحد در صنعت روی در حال فعالیت هستند که از این تعداد ۸۲واحد را واحدهای تولید شمش روی تشکیل می‌دهند و ۵۲واحد در استان زنجان مستقر هستند.
درحال‌حاضر بیشتر واحدهای تولید سرب و روی کشور به دلیل دسترسی نداشتن به میزان خاک مورد نیاز با عیار مناسب، کمتر از طرفیت اسمی خود در حال فعالیت هستند. خاک سرب و رویی که از معدن انگوران استخراج می‌شود، فقط ۳۰درصد خوراک واحدهای هیدرومتالورژی را تامین می‌کند و بقیه معادن داخل کشور حدود ۲۰ تا ۳۰درصد نیاز واحدهای تولیدی را تامین می‌کنند.

تحلیل آمار واردات و صادرات زنجیره ارزش سرب و روی

با وجود عمر کوتاه صنعت روی در کشور، محصولات تولیدی در واحدهای ذوب و تصفیه روی ایران به بسیاری از بازارهای جهانی صادر می‌شود. این امر نشان‌دهنده کیفیت قابل قبول این محصولات است. آمارهای صادرات روی در سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ نشان می‌دهد که همزمان با کاهش قیمت‌های جهانی روی، صادرات شمش روی از کشور نیز با روند کاهشی روبه‌رو بوده اما از اواسط سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ همزمان با افزایش قیمت‌های جهانی فلز روی، صادرات شمش روی کشور نیز دوباره روند افزایشی یافته است. میزان تولید شمش روی کشور بیش از نیاز داخلی است، در نتیجه تولیدکنندگان شمش روی کشور با مازاد محصول تولیدی روبه‌رو هستند. میزان ظرفیت مصرف شمش روی در صنایع پایین‌دست کشور نیز کمتر از ۱۰۰هزار تن در سال و میزان مصرف ظاهری شمش روی در کشور در سال‌های اخیر کمتر از ۴۰هزار تن است؛ درصورتی که ظرفیت نصب شده برای تولید شمش روی کشور ۴۷۵هزارتن در سال است و پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۳۹۸ میزان تولید شمش روی به بیش از ۲۲۰هزارتن برسد؛ بنابراین حدود ۱۸۰هزارتن از شمش روی تولید شده در کشور، مازاد نیاز مصرف صنایع پایین‌دست بوده و همین امر موجب اهمیت ویژه صادرات برای صنعت روی در کشور شده است. درصورتی که موانع صادراتی برای شمش روی ایجاد شود، این صنعت با رکود روبه‌رو خواهد شد. البته در سال‌های گذشته، شرکت‌های تولیدکننده توانستند با بازاریابی و رونق صادرات شمش روی به فعالیت خود ادامه دهند. در سال ۱۳۹۵ ترکیه مهم‌ترین مقصد صادراتی ایران بوده است. در سال ۱۳۹۶ میزان صادرات شمش روی همزان با رشد نرخ جهانی فلز روی به اوج رسید و حدود ۱۴۵هزارتن شمش روی به ارزش ۳۵۹میلیون دلار صادر شد. در سال ۱۳۹۷ به دلیل سیاست‌های مداخله‌گرایانه دولت در تنظیم بازار شمش روی، موانع صادراتی برای صنعت روی کشور ایجاد شد و میزان صادرات شمش به ۹۴هزار تن به ارزش ۲۳۸میلیون دلار کاهش یافت.
اما درباره صنعت سرب باید گفت ایران بزرگ‌ترین صادرکننده شمش سرب خاورمیانه است. صادرات شمش سرب ایران در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۱۰۰هزار تن رسید و به‌طور عمده به مقصد کشورهای امارات متحده عربی، هند، کره جنوبی، اندونزی و پاکستان انجام شد. با توجه به وجود بازار خوب این محصول در منطقه خاورمیانه، در صورت افزایش حجم تولید این محصول در کشور، افزایش صادرات آن دور از انتظار نیست. لازم به توضیح است که صنایع سرب جزو صنایع آلاینده هستند و در کشورهای توسعه‌یافته به دلیل مضرات زیست‌محیطی، برنامه‌ای برای توسعه و تولید محصولات در اروپا وجود ندارد. در سال ۱۳۹۶ به دلیل رشد تولید شمش سرب در داخل کشور و نیاز واحدهای تولید سرب به مواد اولیه، صادرات سنگ سرب به کمترین مقدار رسید.گفتنی است حدود ۱۰هزار تن شمش سرب در کشور، سرب اولیه است و عمده سرب در داخل به شکل بازیافت تولید می‌شود. ارزش کل صادرات سرب در سال ۱۳۹۶ برابر با ۲۲۸میلیون دلار بوده و بیشترین صادرات سرب کشور در این سال به هند انجام شده است. در سال ۱۳۹۷ صادرات به کشورهایی مثل هند، امارات متحده عربی و اندونزی حدود ۵۰درصد کاهش داشته است. حجم کم صادرات در سال ۱۳۹۷ به کاهش میزان تولید در این سال و محدودیت‌های صادراتی اعمال شده ارتباط دارد.
در زمینه واردات شمش سرب نیز می‌توان گفت بیشترین واردات شمش سرب در سال‌های ۱۳۹۵، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ انجام شد، البته تاکنون حجم واردات از ۱۴هزار تن تجاور نکرده است. در سال ۱۳۹۵ تمام واردات سرب از کشور امارات انجام شد و مبلغ کل آن ۲۳میلیون دلار بود. واردات سنگ سرب و کنسانتره‌های آن در سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۷ بسیار ناچیز و در کل زیر ۵۰۰تن بود.

چالش‌های تامین پایدار مواد اولیه

ظرفیت اسمی تولید شمس روی در کشور بر اساس آخرین آمار انجمن صنایع و معادن سرب و روی ایران حدود ۴۶۰هزار تن در سال است. درحال‌حاضر واحدهای تولیدکننده شمش روی در کشور به طور متوسط با حدود ۴۵درصد ظرفیت اسمی خود فعالیت می‌کنند. تنها واحد مصرف‌کننده خاک معدنی سولفیدی، واحد سرب و روی بافق با ظرفیت تولید ۳۰هزار تن شمش روی است و سایر واحدها ماده اولیه اکسیدی مصرف می‌کنند.
مداخله دستوری دولت در نظام عرضه و تقاضای شمش روی در کشور به یکی از چالش‌های اساسی این صنعت تبدیل شده است. دولت به منظور کنترل نرخ شمش روی و تامین نیاز صنایع داخلی کشور به این فلز، تولیدکنندگان شمش روی را الزام کرده تا بخشی از تولید خود را در بورس کالا با نرخ پایه دستوری عرضه کنند. مجوز صادرات شمش روی فقط پس از عرضه تولیدکنندگان در بورس کالا صادر می‌شود.
 سیاست دولت در الزام تولیدکنندگان به عرضه شمش روی با نرخ دستوری در بورس کالا موجب رونق واسطه‌گری شده زیرا عمده مصرف‌کنندگان شمش روی در کشور امکان خرید نقدی و مستقیم از بورس کالا را ندارند و تعداد محدودی که امکان خرید از بورس کالا دارند به توزیع‌کنندگان انحصاری شمش روی در کشور تبدیل شده‌اند، در ضمن شمش خریداری شده از بورس کالا را با قیمتی بالاتر در بازار به فروش می‌رسانند. محصولاتی که در تولید آنها از روی استفاده می‌شود، امکان نظارت و کنترل تا مرحله رسیدن به‌دست مصرف‌کننده را ندارند؛ بنابراین سیاست تنظیم بازار دولت فقط به سود دلالان است و مصرف‌کننده نهایی ورق گالوانیزه یا سیار محصولاتی که به نحوی روی در آنها به کار رفته، بهره‌ای از سیاست‌های تنظیم بازار دولت نبرده‌اند. صدور بخشنامه‌ها و شیوه‌نامه‌های بدون مشورت با تشکل‌های اقتصادی این حوزه، نظام عرضه و تقاضای حاکم بر زنجیره سرب و روی کشور را با اختلال روبه‌رو کرده است. در این بین بسیاری از تولیدکنندگان حاضر به عرضه محصولات خود در بورس کالا با نرخ دستوری نشدند و دولت نیز از صادرات شمش روی از سوی این واحدها ممانعت کرد. این موضوع موجب کاهش حاشیه سود تولیدکنندگان، افزایش موجودی انبارها، تشکیل پرونده‌های متعدد تعزیراتی و از دست رفتن بازارهای صادراتی شده است. در پایان باید گفت راهکارهای ارتقای جایگاه زنجیره سرب و روی کشور، خودداری دولت از مداخله غیراصولی در عرضه و تقاضا، رفع موانع صادراتی و تامین نیاز داخلی به سرب و روی، اصلاح نظام قیمت‌گذاری و سهمیه‌بندی خاک معدنی و تعمیق بازار عرضه و تقاضای خاک معدنی در بورس کالا، تامین مالی و حمایت از طرح‌های اکتشافی سرب و روی در نقاط امیدبخش، همگرایی بیشتر بخش خصوصی و دولتی، تعیین تکلیف وضعیت فیلترکیک‌های صنایع و معادن سرب و روی، ضرورت توجه به توسعه فناوری، ارتقای بهره‌وری و ربع چالش‌های زیست‌محیطی است.