وضعیت قرمز در آسمان تهران/ چرا تنفس پایتخت‌نشین‌ها به شماره افتاد؟

به گزارش می متالز، از آنچه به‌خصوص روز پنج‌شنبه گذشته در تهران گذشت، حاکی است: شاخص کیفیت هوای شهر تهران که رقم آن میزان آلودگی و ناپاکی هوای قابل‌تنفس را نشان می‌دهد طی ۲۴ ساعت منتهی به صبح جمعه روی عدد ۱۵۶ قرار گرفت که به معنای اعلام وضعیت «قرمز» یا «هوای ناسالم» بود. این وضعیت، به لحاظ کیفیت هوا، سه مرحله پایین‌تر از «هوای پاک» یا همان وضعیت «سبز» است. شاخص آلودگی هوا در روز چهارشنبه - ۲۴ ساعت منتهی به صبح پنج‌شنبه گذشته - نیز در سطح عددی ۱۵۰ قرار داشت. به این ترتیب، آسمان تهران در چهارشنبه‌ای که گذشت وارد وضعیت بحرانی کیفیت هوا شد و روز بعد از آن، این بحران به اوج رسید. ظاهر دو عدد نشانگر کیفیت هوا مربوط به روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه، شاید آلودگی کم‌سابقه هوا در تهران طی آخر هفته گذشته را نمایش ندهد اما «مه‌‌دود» معلق در آسمان شهر به‌خصوص در مناطق جنوبی و حتی در مناطق واقع در شمال غرب شهر (پای کوه‌های البرز) در صبح و عصر پنج‌شنبه به قدری غلیظ شد که «فاصله دید افقی» در نقاطی از شهر به کمتر از یک کیلومتر رسید تا جایی که «قابلیت رویت برج میلاد» از اتوبان چمران در ساعات ابتدایی ‌پنج‌شنبه شب، کاملا از بین رفت. شدت غلظت ذرات معلق آلاینده در آسمان تهران در روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه به میزانی افزایش پیدا کرد که وضعیت در پنج منطقه شهر «بنفش» شد. وضعیت «بنفش» در هوای شهر به معنای کیفیت «بسیار ناسالم» و فراقرمز است. زمانی که شاخص آلودگی هوا از عدد ۲۰۰ - مرز تنزل کیفیت از ناسالم- عبور می‌کند، اعلام «وضعیت بنفش» می‌شود که به معنای قرار گرفتن در وضعیت بسیار ناسالم است. پنج‌شنبه گذشته شاخص کیفیت هوای تهران در مناطق ۲، ۵، ۱۱، ۲۰ و ۱۸ از عدد ۱۹۰ گذشت و تا نزدیک ۲۰۰ پیش رفت. نکته معنادار در این مقطع از اوضاع هوای تهران آن است که هم محله‌های جنوبی شهر و هم محله‌های بالای شهر در این پنج منطقه قرار دارند که بیان‌کننده ابعاد وسیع «چتر دود» در آسمان پایتخت است. پنج‌شنبه‌‌ای که گذشت دو منطقه از شهر وارد «وضعیت بنفش» شد. شاخص کیفیت هوا در طول ساعات پنج‌شنبه گذشته در منطقه ۱۳ تهران -  محله پیروزی- از عدد ۲۰۵ عبور کرد. در منطقه ۱۹ نیز براساس اخبار تلگرامی از سوی مدیران قبلی شهرداری تهران، شاخص کیفیت هوا تا مرز ۲۵۰ پیش رفت. با این حال در سایت رسمی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، نمودار مربوط به تغییرات نشانگر غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون مربوط به منطقه ۱۹ از روی صفحه اطلاع‌رسانی حذف شده است!

 برای پایتخت‌‌نشین‌ها، آخر هفته‌ای که گذشت تداعی‌کننده «آخر هفته ماه زلزله در سال ۹۶» بود. پنج‌شنبه ۳۰ آذر ماه سال ۹۶ با وقوع زلزله ۲/ ۵ ریشتری در شب قبل از آن (چهارشنبه شب)، شرایط بحران آلودگی هوا به اوج خود رسید؛ به‌طوری‌که برودت هوا در آن روز که به میزان کافی شرایط را برای «وارونگی هوا» در آسمان پایتخت فراهم کرده بود از یک سو و همچنین اقامت شبانه تهرانی‌ها داخل خودروهای روشن در کنار خیابان‌ها در فاصله چهارشنبه شب تا پنج‌شنبه صبح از سوی دیگر باعث شد حجم ذرات معلق در هوا تشدید شود. در آن پنج‌شنبه (۳۰ آذر دو سال پیش)، شاخص کیفیت هوا روی عدد ۱۷۲ قرار گرفت. وضعیتی که دو روز پیش در هوای تهران ثبت شد تا حدود زیادی شبیه دو سال پیش بوده است.

بررسی‌ها درباره علل بازگشت «ابرآلودگی دو سال پیش تهران به آسمان شهر» نشان می‌دهد: تهرانی‌ها پس از یک سال «تنفس هوای کم‌آلوده» یعنی یک سال ۹۷، در حال حاضر به‌واسطه «معجون آلوده‌ساز» حاکم بر سیاست‌های شهری و دولتی و مستقر در شرایط جوی شهر، بار دیگر در محاصره «مه‌دود سرطان‌زا و کشنده» قرار گرفته‌اند. پنج دسته عامل، این چتر دود و آلودگی موجود در آسمان تهران را شکل داده‌اند و باعث شدند نفس‌ تهرانی‌ها به شماره بیفتد. سوزش چشم، درد سینه و افزایش ضربان قلب به همراه تنفس سخت در روزهای گذشته برای غالب شهروندان تهرانی رخ داد. اولین ترکیب این معجون را «کم‌کاری مجموعه دولت و شهرداری در همین یک هفته گذشته» تشکیل می‌دهد. فارغ از اینکه، دولت سیاست‌ میان‌مدت و بلندمدت مشخص برای کاهش آلودگی هوا در تهران و دیگر کلان‌شهرها ندارد و مدام طی همه نیمه‌های دوم سال در برابر هوای آلوده غافلگیر می‌شود، در هفته‌ای که گذشت عملا «تسلیم» هوای سمی شهر تهران هم شد. ساده‌ترین کاری که دولت و شهرداری تهران در هفته گذشته -آن هم با توجه به پیش‌بینی‌هایی که هواشناسی و حتی شرکت کنترل کیفیت هوا در هر روز درباره اوضاع جوی و کیفیتی هوا در روز بعد ارائه می‌کنند- می‌توانستند بکنند «اعمال محدودیت مقطعی در فعالیت عوامل آلاینده هوا» بود که این کار صورت نگرفت. مدیران دولتی مسوول استان تهران طی سال‌های گذشته معمولا در مواجهه با بحران آلودگی هوا، «فعالیت معادن شن و ماسه در مناطق ۱۸ و ۱۹» یعنی مناطقی که دو روز پیش وضعیت بنفش در آنها حاکم شد را متوقف و همزمان کارخانه‌هایی واقع در حریم شهر تهران را که از سوخت مازوت استفاده می‌کنند تعطیل می‌کردند. این اتفاق اما در هفته گذشته رخ نداد.

همچنین مدیران شهری تهران نیز با غفلت از «سوپاپ تعبیه شده در طرح ترافیک سال ۹۸ به‌عنوان اهرم مهار‌کننده مه‌دود در روزهای ابرآلودگی»، طوری عمل کردند که گویی روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه هفته گذشته به لحاظ کیفیت هوا همچون سایر روزهای عادی سال است. در ضوابط طرح ترافیک سال ۹۸ پیش‌بینی شده است هر زمان کیفیت هوای پایتخت در وضعیت بحرانی قرار گرفت، عوامل مدیریت ترافیک می‌توانند فروش مجوزهای روزانه طرح ترافیک را متوقف کنند. اما در روز چهارشنبه گذشته فروش آرم طرح ترافیک ادامه داشت و حتی در روز پنج‌شنبه نیز محدودیتی اعمال نشد. همچنین دیروز (جمعه) نیز کماکان فروش اینترنتی مجوز روزانه طرح ترافیک در سایت شهرداری تهران برای امروز ادامه پیدا کرد. این در حالی است که عضوی از خانواده شهرداری تهران که مسوولیتش پایش کیفیت هوا و اعلام گزارش‌های پیش‌بینی از آلودگی است، روز گذشته اوضاع کیفیت هوای شنبه را ناسالم توصیف کرده بود.

دومین ترکیب در معجون آلوده‌ساز هوای تهران در حال حاضر را «تصمیم مغایر با سیاست‌های کاهنده ترافیک و آلودگی» تشکیل داده است. در هفته‌ گذشته، ضوابط ساعت طرح ترافیک در تهران تغییر کرد و براساس آن، یک ساعت از انتهای مدت زمان طرح ترافیک کاسته شد. با این کاهش، در عمل، خودروها اجازه دارند در ساعت بیشتری از شب در بزرگراه‌های تهران تردد کنند و این فرش‌قرمز مقرراتی می‌تواند به‌عنوان یک عامل تشدید آلودگی هوا در این وضعیت مطرح باشد.

در این میان، عامل مربوط به کاهش احتمالی کیفیت بنزین نیز به‌عنوان اقدام محرک آلودگی در این معجون می‌تواند نقش داشته باشد. هنوز هیچ گزارش رسمی از تنزل کیفیت بنزین عرضه شده در جایگاه‌های سوخت در شهر تهران طی هفته‌های گذشته اعلام نشده است. در عین حال اخبار رسمی درباره رد این فرضیه نیز فعلا وجود ندارد. اما ترکیب دیگر معجون آلوده‌ساز هوای تهران به «عوارض ثانویه تغییر قیمت بنزین» مربوط است. هوای تهران درست بعد از ۱۱ روز از افزایش قیمت بنزین و در عین حال کاهش نسبی بار ترافیک خودرو ناشی از آن، دچار «ابرآلودگی» شد به‌طوری‌که غلظت ذرات معلق در آسمان پایتخت حتی نسبت به روزهای ماه آبان هم بیشتر شده است.

این سوال وجود دارد که چرا به‌رغم افزایش هزینه تردد خودروهای شخصی در سطح شهر،‌ «آلودگی هوا» که ۸۰ درصد آن با تردد وسایل نقلیه تولید و منتشر می‌شود، بیشتر شده است. پاسخ این پرسش را می‌توان در تغییر سبک حرکت تهرانی‌ها در طول روز طی هفته گذشته تحت‌تاثیر همین افزایش قیمت بنزین جست‌وجو کرد. شواهد اولیه در خیابان‌های تهران نشان می‌دهد میل به استفاده از موتور سیکلت در تهران افزایش پیدا کرده است. دارندگان موتور سیکلت که تا پیش از افزایش قیمت بنزین، از ضوابط طرح ترافیک و انواع ضوابط و مقررات ترافیکی معاف بودند و بی‌محابا در شهر تردد می‌کردند اکنون نیز از یک امتیاز نسبی برخوردارند. برخی شهروندان در پی افزایش قیمت بنزین و سختی سفر با حمل و نقل عمومی ترجیح داده‌اند از موتور سیکلت برای مراجعه به محل کار و برگشت استفاده کنند. موتورسیکلت سهم ۶ درصدی در پوشش سفرهای روزانه در شهر تهران دارد این در حالی است که سهم مترو در پوشش سفرها تنها ۴ واحد درصد بیشتر از موتور سیکلت و معادل ۱۰ درصد است. بنابراین حجم استفاده از موتور سیکلت در این مقایسه به خوبی مشخص می‌شود. بیش از سه میلیون موتور سیکلت در حال تردد در تهران حداقل ۱۵ درصد از ذرات معلق موجود در آسمان تهران را تولید می‌کنند و هر موتور به لحاظ آلایندگی معادل ۵ خودرو، ذرات معلق در هوا متصاعد می‌کند. بنابراین افزایش احتمالی تعداد موتور‌سیکلت‌های در حال تردد در شهر تهران طی روزهای اخیر می‌تواند نقش اساسی در آلوده‌تر شدن آسمان شهر داشته باشد. اما ترکیب آخر معجون آلوده‌ساز هوای تهران به شرایط جوی برمی‌گردد. پایداری هوا - نبود بارش و باد- طی حداقل یک هفته گذشته باعث انباشت ذرات معلق در هوای تهران شد. اما اگر مسوولان دولتی و شهری طی همین یک هفته اقدامات ضربتی و کوتاه‌مدت همچون اعمال محدودیت‌ها، انجام می‌دادند شاید تهران به وضعیت قرمز و بنفش نمی‌رسید. به گزارش «دنیای‌اقتصاد» در ۳۸ روز اول پاییز امسال، آسمان شهر تهران هیچ روز پاک نداشت. در این مدت، ۲۰ روز هوای شهر در وضعیت زرد، ۱۷ روز در وضعیت نارنجی و یک روز در وضعیت قرمز قرار گرفت. این در حالی است که در ۳۸روز اول پاییز سال ۹۷، تهرانی‌ها ۴ روز پاک (وضعیت سبز) را به خود دیدند و در عین حال۲۸ روز هوا در وضعیت زرد (سالم) و فقط یک روز در وضعیت نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس) قرار داشت.

هوای تهران در ۳۹ روز اول پاییز سال ۹۶ حتی از امسال بهتر بود؛ به‌طوری‌که در آن مدت هوای تهران ۲ روز در وضعیت پاک قرار گرفت.