معادن سرب و روی بلای جان زنجانی‌ها/ اسیدهایی که با هر بارش باران محصولات کشاورزی را نابود می‌کنند

به گزارش می متالز، اهمیت سلامت محصولات کشاورزی و فرآورده‌های غذایی مهم‌ترین شاخص بهداشت و سلامت جوامع به شمار می‌رود. سلامت محصولات کشاورزی در دهه‌های اخیر به دلیل مصرف بی‌رویه انواع علف‌کش‌ها، سموم، آفت‌کش‌ها و هورمون‌ها مورد تهدید قرار گرفته است اما استاندارد‌سازی در فرآیند تولید، تامین امنیت غذایی جمعیت در حال رشد با توجه به منابع محدود به عنوان یکی از مهم‌ترین مباحث همواره در این زمینه مطرح بوده است.

با این حال عناصر سنگین از مهمترین منابع آلودگی‌های غیر نقطه‌ای منابع طبیعی است که سالانه هزاران تن از این عناصر در مقیاس جهانی وارد سیستم خاک می‌شود و از آن‌جایی که آلوده شدن محصولات کشاورزی با فلزات سنگین از یک طرف منجر به کاهش کیفیت محصولات کشاورزی و از طرف دیگر تهدیدی جدی برای سلامت انسان است لذا از جنبه‌های زیست محیطی بسیار اهمیت دارد.

 تجمع فلزات سنگین و افزایش غلظت آن‌ها بعد از رسیدن به محدوده خطر می‌تواند از طریق ورود به زنجیره غذایی انسان، سلامتی بشر را تهدید کند اما در بین فلزات سنگین برخی از آن‌ها همچون مس، روی و کبالت در مقیاس مناسب برای سیستم بیولوژیکی بدن ضروری است اما برخی دیگر از فلزات سنگین مانند کادمیوم، سرب و آرسنیک برای گیاهان، حیوانات و انسان بسیار خطرناک محسوب می‌شود. از جمله این‌که کادمیوم و سرب به عنوان مواد سرطان‌زا در سرطان‌های گوارشی نقش اساسی دارد و علاوه بر این فلزات سنگین از جمله سرب با وارد شدن به بدن مادر باردار موجب تولد نوزاد نارس و عقب مانده ذهنی شدید کودک می‌شود.

با این وجود معدن‌کاوی نیز یکی از مهم‌ترین منابع آلوده کننده محیط زیست از لحاظ فلزات سنگین محسوب می‌شود و با هر بار استخراج حجم گسترده‌ای از فلزات سنگین نیز به محیط ورود می‌یابد، در این میان استان زنجان دارای بزرگ‌ترین معدن سرب و روی خاورمیانه است که سالانه قریب به یک میلیون تن از این معدن مواد استحصال می‌شود و روزانه صدها تن خاک از محل معدن به شرکت‌های فرآوری انتقال می‌یابد که در حین جا‌به‌جایی خاک، سبب پخش گرد‌ و غبار آن در اطراف محل می‌شود. گرد و غباری که همواره منشا آلودگی فلزات سنگین در محیط است و شاید توجه به آن نیز به خاطر بسیاری از دلایل به حاشیه رانده می‌شود و ترجیح بر این است تا جنبه منفی این معدن کاوی مختومه بماند و از آلودگی‌های زیست محیطی و آثار مخرب آن صحبتی به میان نیاید. 

از سویی دیگر استخراج برخی از فلزات در معدن انگوران نیازمند استفاده از حجم بالایی از آب است که این آب نیز بعد از عملیات  استخراج به شدت آلوده به فلزات سنگین می‌شود که در نهایت به محیط زیست وارد می‌شود، در محلی تجمع می‌یابد. اما فلزات سنگین موجود در این آب می‌تواند با نفوذ عمقی به عمق خاک ورود یافته و خود را به آب‌های زیر زمینی برساند که در نهایت می‌تواند فاجعه بسیار مهیبی را برای استفاده کنندگان آب در این منطقه رقم بزند موضوعی که برای مسئولان امر چندان اهمیت نداشته و اقدامی کارساز نیز انجام نگرفته است.

اما سوال این است آیا امکان آلودگی محصولات کشاورزی استان به فلزات سنگین وجود دارد؟ معدن سرب و روی انگوران و میلیون‌ها تن دپوی باطله در استان چه تاثیری بر سلامت غذایی افراد جامعه در این استان دارد؟

احمد گلچین، عضو هیات علمی گروه خاک‌شناسی دانشگاه زنجان اظهار داشت: پسماند‌های کارخانه سرب و روی زنجان که در اطراف این شهر قرار دارد به دلیل داشتن غلظت بالایی از فلزات سنگین به یکی از مهم‌ترین منابع آلودگی و معضلات زیست محیطی برای استان محسوب می‌شود. 

وی افزود: با مطالعاتی که توسط گروه خاک‌شناسی دانشگاه زنجان بر روی این دپو‌ها و محیط اطراف انجام گرفته است، نتایج به دست آمده نشان می‌دهد به دلیل حجم استفاده از اسید بالا در استخراج مواد، دپوی موجود خاصیت اسیدی بسیار بالایی دارد که با هر بار بارندگی‌ که رخ می‌دهد فلزات سنگین به راحتی در آب اسیدی حل شده و انتقال می‌یابد که خود این عامل یکی از مهم‌ترین تهدیدات محسوب می‌شود.

عضو هیات علمی گروه خاک‌شناسی دانشگاه زنجان با بیان این‌که دپو‌های موجود غلظت بالایی از فلزات سنگین همچون آرسنیک، کادمیوم و سرب را دارند گفت: این فلزات سنگین به شدت آلاینده محیط زیست بوده و به راحتی قابل جا‌به‌جایی با باد هستند و به صورت گرد و غبار از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل شده و آلودگی‌ها را رقم می‌زنند. با این حال با توجه به اسناد علمی موجود فلزات سنگین که در باطله‌های سرب‌ و روی وجود دارند می‌توانند از کشوری به کشور دیگر وارد شده و حتی از یک قاره به قاره دیگر نیز انتقال یابند، بنابراین نباید از انتقال این فلزات توسط گرد و غبار و باد غافل بود.

وی با اعلام این‌که جا‌به‌جایی دپوی‌ سرب و روی بدترین اقدام است و سبب پخش آلودگی بیش‌تر به صورت گرد و غبار در سطح وسیع می‌شود عنوان کرد: تمام مسیری که از این باطله‌ها بارگیری می‌شود تا محل تخلیه دچار آلودگی با فلزات سنگین می‌شوند و نباید از این موضوع به سادگی رد شد.

گلچین با بیان این‌که باغات و زمین‌های کشاورزی که در اطراف محل فعالیت این صنایع و دپو قرار دارند به شدت آلوده به غلظت بالای فلزات سنگین هستند تصریح کرد: در نمونه برداری که اخیرا از باغات سیب در سه راه بیجار که نزدیک به کارخانه سرب و روی قرار دارد انجام گرفته است، غلظت کادمیوم موجود در بافت سیب 3 هزار PPM به دست آمده که همچون فاجعه برای این محصولات و زمین‌های اطراف محسوب می‌شود زیرا غلظت مجاز کادمیوم در میوه باید 0.1 PPM  باشد که اصلا با رقم مذکور قابل قیاس نیست.

به گفته وی، فلزات سنگین که همراه با گرد و غبار جا‌به‌جا شده و روی اندام‌های هوایی گیاه می‌نشینند به راحتی با یک شبنم صبح‌گاهی جذب بافت‌های مختلف از جمله برگ، ساقه و میوه گیاه می‌شوند که این  عناصر در نهایت با ورود به زنجیره غذایی و تجمع در بافت بدن یکی از مهم‌ترین بیماری‌های شایع از جمله سرطان گوارش را سبب می‌شوند.

عضو هیات علمی گروه خاکشناسی دانشگاه زنجان با بیان این‌که محیط زیست استان پاسخگوی آلودگی فلزات سنگین توسط معدن انگوران و پسماند چند میلیون تنی نیست تاکید کرد: صاحبان صنایع و کارخانجات مستقر در استان با اهرم فشار و قدرتی که دارند مانع از اقدامات پیشگیرانه محیط زیست با امکانات موجود می‌شوند و همه جریان‌ها را به نفع خود تمام می‌کنند.

با این حال در اثر معدن کاوی، جابه‌جایی خاک استخراج شده از معادن این استان یکی از مهم‌ترین منابع آلودگی محیط زیست و محصولات کشاورزی استان به فلزات سنگین است از سویی دیگر اخیرا بحث جا‌به‌جایی میلیون‌ها تن دپوی باطله‌های سرب‌ ‌و روی با جدیت پیگیری می‌شود که می‌تواند در صورت جا‌به‌جایی حجم قابل توجهی از فلزات سنگین به صورت غبار را در محیط اطراف پراکنده کند. 

علاوه بر این با هر بار بارندگی و وزش باد فلزات سنگین موجود در این دپوی به راحتی حمل می‌شود که در نهایت با قرارگیری بر ‌روی اندام‌های هوایی جذب گیاه می‌گردد، در بافت‌های آن تجمیع می‌یابد. این عناصر با باقی ماندن در میوه به زنجیره غذایی انسان انتقال می‌یابد و تهدیدی برای سلامتی افراد جامعه در استان محسوب می‌شود. مسئله‌ای بسیار جدی که سلامت مردم استان زنجان یا حتی استان‌های دیگر را به شدت نشانه‌گرفته است کم‌تر به آن پرداخته می‌شود. 

با این اوصاف این امکان نیز وجود دارد که دست‌های پشت پرده مانع از پر اهمیت جلوه دادن آلوده شدن محصولات کشاورزی و محیط زیست استان، به فلزات سنگین توسط معدن کاوی و تغییر محل دپوی پسماند باشد!