مدیریت بحران آب و سیاست‌های مقابله با آن

به گزارش می متالز، امروزه کمبود آب مشکلات زیادی را برای تامین آب شرب سالم، تولید کافی محصولات کشاورزی و صنعتی و روند عمومی زندگی انسان‌ها به وجود آورده است. بر طبق آمارهای جهانی، پیش بینی می‌شود تا سال 2025 میلادی، حداقل نیمی از مردم جهان با تنش آب و مشکلات ناشی از کم‌آبی مواجه شوند. این شرایط برای کشورهای واقع شده در نواحی خشک و نیمه خشک مانند ایران وخیم‌تر است.
کشور ایران در مقایسه با متوسط جهانی، حدود یک سوم بارش سالیانه و حدود سه برابر تبخیر دارد. ایران هم اکنون در حال تجربه مشکلات جدی آب است. خشک‌سالی‌های مکرر توأم با برداشت بیش از حد آب‌های سطحی و زیرزمینی از طریق شبکه بزرگی از زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق و مدیریت نادرست مصارف، وضعیت آب کشور را به سطح بحرانی رسانده‌است.
آمارها نشان می‌دهد در فاصله سال‌های 47 تا 95، میانگین دمای کشور با شیبی حدود 4.0 درجه سلسیوس بر هر دهه افزایش یافته است. تغییرات بارش در همین دوره زمانی نشان از کاهش آن با شیب 11میلی‌متر بر هر دهه دارد. در 40 سال اخیر تقریبا هر سال مقدار تخلیه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه آنها بیشتر بوده و از حجم ذخیره استاتیک آنها کاسته شده است. از سال 84 تاکنون شاخص خشکسالی دهه‌ای کشور منفی بوده و از آن زمان تاکنون کشور با خشکسالی انباشت شده مواجه بوده است. بنابراین به منظور مقابله و تأخیر انداختن در روند مواجه شدن با این بحران، لازم است بخش‌های مصرف‌کننده آب، هریک چالش‌های آبی خود را شناسایی و در پی رفع آن باشند.
بخش کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مصرف‌کننده جهانی آب است. مصارف این بخش در ایران با سهم 92 درصد، باعث بیش از 80 درصد اتلاف منابع آب کشور به دلیل استفاده نکردن از فناوری‌های پیشرفته آبیاری است. بنابراین این بخش باید بیشترین تلاش را جهت بهینه‌سازی مصرف و صرفه‌جویی و تغییر در پروسه آبیاری کند. در ایران بهره‌وری آب کشاورزی به طور متوسط 35% است درحالیکه بهره‌وری در کشورهای توسعه یافته 65% و در کشورهای درحال توسعه 45% است. روش آبیاری تاثیر به سزایی در افزایش راندمان و بهره‌وری آبیاری دارد به طوریکه با تغییر شیوه آبیاری سنتی غرقابی به آبیاری قطره‌ای 30% تا50%  و در روش ثقلی 80% تا 90% بهره‌وری در آبیاری افزایش پیدا می کند.

بخش شرب خانگی نیز با سهم 6 درصد، لازم است تا الگوی مصرف خود را به منظور حفظ منابع آب برای خود و همچنین نسل‌های آتی مورد بازبینی قرار دهد.
در نهایت بخش صنعت و معدن با سهم 2 درصدی از مصرف آب کشور نیز موظف است با برنامه‌ریزی کارشناسانه، در پی تحقق بهره‌وری مصرف آب برآید تا هرگز در آینده با نگرانی از تعطیلی واحدهای صنعتی و معدنی به دلیل عدم وجود منابع کافی آب مواجه نشود.
جهت روشن‌تر شدن ارزش منابع آبی اتلاف شده، درنظر بگیرید میزان مصرف آب برای تولید هر تن فولاد در هند برابر با 3.5 متر مکعب است، که خوشبختانه اخیراً، شرکت فولاد مبارکه به میزان مصرف 3.8 مترمکعب آب برای تولید هر تن کلاف گرم رسیده است که بسیار به میانگین جهانی نزدیک است. در ایران  22 میلیون تن فولاد در سال تولید می‌شود که گزارشات طی سال‌های اخیر از مصرف 5 متر مکعب آب در تولید هر تن فولاد کشور خبر می‌دهد. بنابراین با احتساب ارزش آب در صنعت به میزان 3 دلار بر متر مکعب، 330 میلیون دلار هزینه صرف آب این محصول می‌شود. با جلوگیری 30 درصدی از هدر رفت آب در تولید این محصول، ارزشی به بهای 99 میلیون دلار را ذخیره کرده ایم. حال چنانچه سرمایه‌گذاری مورد نیاز جهت احداث یک کیلومتر راه‌آهن حدود 1.4 میلیون دلار باشد، بنابراین می‌توان این هزینه را صرف راه‌اندازی70 کیلومتر راه آهن کرد. 70 کیلومتر خط‌آهن ایجاد شده از این طریق تنها ناشی از صرفه‌جویی یک حوزه از بخش صنایع‌ معدنی کشور می‌باشد، تصور کنید اگر صرفه‌جویی در تمامی واحدهای کشاورزی، صنعتی و معدنی کشور صورت پذیرد چه حجم از تحولات اقتصادی مثبت می‌تواند در انتظار اقتصاد کشور باشد.
یکی از رویکردهایی که به مدیریت منابع آبی کشور کمک می‌کند، تجارت «آب مجازی» است. آب مورد نیاز برای تولید یک تن محصول، مفهومی به نام «آب مجازی» را ایجاد می‌کند. به‌عنوان مثال برای تولید هر تن پسته 7هزار مترمکعب آب لازم است. بنابراین با صادرات 1000 تن پسته، 7 میلیون متر مکعب آب از کشور خارج شده است. همچنین، آب مورد نیاز برای هر تن گندم نیز 2500مترمکعب ارزیابی شده است. بنابراین به ازاء واردات 1000 تن گندم، 2.5 میلیون مترمکعب آب وارد کشور شده است.
مجموع آب مورد نیاز برای محصولات صادراتی کشور اعم از خرما، پسته، هندوانه، انگور و سیب‌زمینی در سال 1396،  5 میلیارد مترمکعب عنوان شده است. ایران در سال 96 در مجموع 780 هزار تن هندوانه به 29 کشور جهان صادر کرد که درآمد ارزی آن نزدیک به 150 میلیون دلار بوده است. برای تولید هر کیلو هندوانه که به عنوان یکی از محصولات پر آب کشاورزی محسوب می‌شود به طور میانگین 300 لیتر آب استفاده شده، با صادرات 780 هزار تن هندوانه سالانه بیش از 234 میلیون متر مکعب آب به خارج از کشور بدون در نظر گرفتن قیمت و ارزش آب صادر می‌شود!!!
بر این اساس کشورهایی که با کمبود آب مواجه هستند، با تولید محصول با محتوای آب مجازی کمتر و واردات محصولات با محتوای آب مجازی بیشتر، جبران مافات کند، اهمیت این موضوع به نحوی است که، میزان آب مجازی تجارت شده جهانی تقریبا معادل 16 درصد کل آب مصرف شده در جهان بوده است. بر این اساس، لازم است یک بهینه‌سازی اقتصادی در مورد تجارت آب مجازی یا تراز بین صادرات و واردات آب مجازی با عنایت به حفظ سطح درآمد تولیدکنندگان کالاها و خدمات، مسائل محیط زیستی و مسائل اجتماعی آن صورت گیرد تا بتوان تاثیر گذاری این ابزار را در کنترل بحران منابع آب افزایش داد.
در این مسیر، تدوین استراتژی توسعه صنعتی کشور، جانمایی صحیح محل کارخانجات، مدیریت صحیح آب و افزایش سرمایه‌گذاری در این حوزه، به‌روز‌رسانی فناوری، اجرای سیستم‌های تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب، ارتقای بهره‌وری و صرفه‌جویی و همچنین بازسازی شبکه آب و فاضلاب، می‌تواند تا حدی از مشکلات این بخش بکاهد. به طوریکه با تدوین استراتژی توسعه صنعتی و طرح آمایش سرزمین، شاهد هدر‌ رفت منابع کشور برای هندوانه‌ای که ارزش آب آن به ازا هر تن معادل 858 دلار و قیمت فروش آن به ازا هر تن 425  دلار است، نمی‌بودیم و تمرکز تولید با ارائه الگوی کشت توسط وزارت جهاد کشاورزی به سمت محصولاتی سوق داده می‌شد که در آن دارای مزیت مطلق یا نسبی بودیم. در این راستا کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران نیز بر حسب وظیفه خود چندین جلسه در راستای تدوین استراتژی مدیریت آب برگزار نمود. حال از آنجا که مسئله آب یک موضوع بین بخشی است، لازم است بخش‌های مصرف‌کننده آب، چه بخش کشاورزی چه صنعت و معدن، هریک چالش‌های آبی خود را شناسایی و با مدیریت صحیح  در پی رفع آن باشند.  در واقع در حال حاضر مشکل اصلی آب ایران، بیش از آنکه بحران آبی باشد، بحران مدیریت صحیح منابع آبی است که باعث سرعت بخشیدن به تهدید و نابودی صنایع، کشاورزی و در نهایت تمدن کشور خواهد شد، لذا می‌توان با اتخاذ تدابیر مدیریتی و شناسایی تهدیدها و تخصیص اصولی آب به بخش‌های مصرف‌کننده آب، از میزان هدر رفت آن در بخش‌هایی که توجیه منطقی ندارد، مانند تولید هندوانه، جلوگیری نمود و بحران آبی کشور را مدیریت کرد.