تکیه اروپا به ۲۷ نوع ماده معدنی جهان سوم

می متالز - آن دسته از مواد معدنی که اتحادیه اروپا آنها را با عنوان مواد خام حیاتی (critical raw materials) معرفی کرده و در یک فهرست بیست و هفتگانه جای داده است، در اقتصاد اعضای این اتحادیه جایگاه بسزایی دارند. این در حالی است که اروپایی‌ها بخش زیادی از نیاز خود را با واردات، آن هم از تولیدکننده‌های انحصاری به ویژه چین تامین می‌کنند.

به گزارش می متالز، در ایران هم تولید نمونه‌هایی از مواد خام حیاتی به صورت آزمایشی در مرکز تحقیقات و فرآوری کرج انجام شده است.

جایگاه مواد خام حیاتی در صنایع اروپا

براساس داده‌هایی که اتحادیه اروپا در وب‌سایت خود منتشر کرده، این مواد پایه‌های صنعت و تولید را شکل می‌دهند و در ساخت طیف گسترده‌ای از کالاها و ابزاری که در زندگی روزمره و فناوری‌های مدرن استفاده می‌شوند، به آنها نیاز است. به عبارتی دیگر رشد فناورانه و کیفیت زندگی بستگی به دسترسی به حجم پرشماری از مواد خام دارد. برای مثال در یک تلفن هوشمند ممکن است تا ۵۰ نوع مختلف از این فلزات به کار برده شود که همه آنها در اندازه، کم‌وزنی و عملکرد این ابزار تاثیرگذارند.
همچنین ارتباط نزدیکی بین این مواد خام با فناوری‌های پاک وجود دارد و هیچ جایگزینی در ساخت پنل‌های خورشیدی، توربین‌های بادی، خودروهای الکتریکی و تجهیزات روشنایی که از نظر مصرف انرژی بازدهی مناسبی دارند، برای این مواد وجود ندارد.

اتحادیه چه می‌کند؟

با وجود اهمیت زیادی که مواد خام حیاتی برای اقتصاد اروپا دارند، در عرضه و تامین آنها ریسک زیادی وجود دارد. در نتیجه دسترسی مطمئن و بدون محدودیت به این مواد، دغدغه‌ای رو به رشد برای اتحادیه اروپا و سایر نقاط جهان به شمار می‌آید. برای تمرکز بیشتر بر این چالش، اتحادیه فهرستی از این مواد تنظیم کرده که به طور منظم بررسی و به‌روز می‌شود. نخستین فهرست مواد خام حیاتی در سال ۱۳۹۰ خورشیدی(۲۰۱۱ میلادی) با آوردن نام ۱۴ ماده خام تهیه شد. انتشار فهرست دوم به سال ۱۳۹۳ خورشیدی(۲۰۱۴ میلادی) برمی‌گردد و شمار مواد خام حیاتی در آن به ۲۰ ماده تغییر کرد. در سال گذشته میلادی نیز شمار مواد خام حیاتی در فهرست سوم اتحادیه اروپا به ۲۷رسید.

اهداف اتحادیه از تهیه فهرست

اگرچه همه مواد خام حتی آنهایی که در زمره این مواد حیاتی قرار نمی‌گیرند، برای اقتصاد اتحادیه مهم هستند، اما این فهرست بر مبنای دو پارامتر ارزش اقتصادی و ریسک عرضه مواد شکل گرفت. هدف اتحادیه اروپا از چنین فهرستی این است که قدرت رقابت صنایع اروپا بالا برود. برای رسیدن به این هدف باید تولید مواد خام حیاتی با ارتقای فعالیت‌های جدید استخراجی تحریک شود و همچنین امکان بازیافت آنها فراهم آید. تدوین این فهرست همچنین آگاهی را نسبت به ریسک‌های احتمالی عرضه مواد خام بالا می‌برد و فرصت‌هایی را که در این زمینه بین کشورها، شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران حوزه اروپا وجود دارد، شناساییمی‌کند. در فهرستی که سال گذشته تنظیم شد ۹ماده به فهرست سال ۲۰۱۴میلادی اضافه شده است. این ۹ ماده شامل باریوت، بیسموت، هافنیوم، هلیوم، رزین طبیعی، فسفر، اسکاندینوم، تانتالیوم و وانادیوم می‌شوند.
این جدول نیز نشان‌دهنده ۲۷ ماده خام حیاتی (CRM) است که در فهرست سال ۲۰۱۷ میلادی گنجانده شده است.

چالش‌های مربوط به مواد خام حیاتی

صنعت و اقتصاد اتحادیه اروپا برای تامین نیاز خود به مواد خامی که به آنها اشاره شد، به بازارهای جهانی وابسته و متکی هستند. این مواد خام در کشورهای جهان سوم تولید و به اروپا عرضه می‌شوند. اگرچه برخی مواد به ویژه هافنیوم در اتحادیه تولید می‌شود، اما در بیشتر موارد اتحادیه وابسته به واردات است.
چین عرضه‌کننده اصلی این مواد به اتحادیه اروپا به شمار می‌آید و در واقع ۷۰درصد از عرضه جهانی آن را به خود اختصاص داده که ۶۲ درصد از این میزان به اتحادیه اروپا می‌رود. موادی مانند عناصر نادر خاکی، منیزیم، آنتیمونی و گرافیت طبیعی نمونه‌هایی هستند که از چین تامین می‌شوند. نیوبیم از برزیل، برلیوم و هلیوم از امریکا، پالادیوم از روسیه و ایریدوم، پلاتینوم، رودیوم و روتنیوم از افریقای جنوبی به کشورهای عضو اتحادیه وارد می‌شوند. به این ترتیب تمرکز تولید در کشورهایی خاص امکان جایگزینی مبدأ واردات را برای اتحادیه سخت می‌کند، این در حالی است که امکان بازیافت این مواد زیاد نیست و اینها چالش‌هایی است که اروپا در این زمینه با آنها روبه‌روست؛ چالش‌هایی که می‌تواند برای کشورهای مستعد تولید این مواد، فرصت‌ چشمگیری تلقی شود.

تولید آزمایشی در ایران

امیر صباغ، مدیریت اقتصادی و توسعه سرمایه‌گذاری در سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معنی ایران(ایمیدرو) این مواد را بیشتر تشریح کرد و در این‌باره گفت: این مواد در صنایع فناورانه همانند باتری ابزار های‌تِک یا در صنایعی مانند هوافضا و الکترونیک کاربرد دارد و به دلیل توسعه تولید خودروهای الکتریکی اهمیت بیشتری هم پیدا می‌کند چون در ساخت آهنربایی که در باتری خودروهای الکتریکی قرار می‌گیرد به آنها نیاز است. وی ادامه داد: تا ۳ سال پیش، شرکت‌های چینی تمام نیاز جهان به این مواد را تامین می‌کردند اما این کشور برای اینکه از صنایع استراتژیک خود دفاع کند، ۳سال پیش تعرفه صادرات این عناصر را بالا برد و برای تناژ صادرات محدودیت قائل شد. در نتیجه شرکت‌های امریکایی، اروپایی، ژاپنی، استرالیایی و کانادایی شروع به توسعه تولید این مواد کردند اما همچنان بیشتر تامین آنها از سوی چین است. در ایران نیز چیزی به عنوان معدن این عناصر نادر و حیاتی نداریم اما اکتشافاتی در این زمینه انجام شده و معادنی شناسایی شده‌اند که قابلیت تولید عناصر کمیاب را به صورت محصول جانبی دارند. به طور مثال در بوکسیت جاجرم، پودر آلومینا برای مواد اولیه تولید شمش آلومینیوم تولید می‌شود که در باطله آن تلنیوم یافت می‌شود. صباغ در توضیح بیشتر فعالیت‌های ایران درباره تولید مواد خام حیاتی افزود: ایمیدرو در این زمینه طرحی تعریف کرده و آقای غلامرضا ملاطاهری نیز مجری آن است. در طرح یادشده، در مرکز تحقیقات و فرآوری کرج در سال گذشته، بخشی از این عناصر را به طور آزمایشی تولید کردیم اما مسئله این است که بین تولید آزمایشگاهی و تولید صنعتی، فاصله زیادی وجود دارد. در تولید آزمایشی برخلاف تولید صنعتی، نرخ تمام شده محصول اهمیت زیادی ندارد. در تولید صنعتی باید تقاضای بازار و اقتصادی بودن محصول را در نظر گرفت؛ کاری که چینی‌ها استاد آن هستند. در صورت تکمیل مطالعات مجری یادشده و در صورت اقتصادی بودن محصول، امیدواریم در ایران وارد فاز صنعتی هم شویم. مدیر اقتصادی و توسعه سرمایه‌گذاری ایمیدرو در پایان این نکته خاطرنشان کرد: چالشی که در فاز صنعتی وجود دارد این است که بازارهای آن بسیار انحصاری و تقاضا برای آن بسیار محدود است. ضمن اینکه این محصولات در داخل ایران مصرفی ندارند و بیشتر صادراتی هستند، در حالی که چین، هم بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده و هم بزرگترین مصرف‌کننده این محصولات است اما چون ایران مصرفی ندارد در صورت تولید باید همه محصول را صادر کند که ریسک کار را بالا می‌برد.

منبع: صمت