ناکامی‌ها و کامیابی‌های وزارت نفت در دولت دوازدهم/از پشت پای غربی‌ها به IPC تا تکمیل ستاره خلیج فارس

به گزارش می متالز، پرونده «فرصت پنجم» به موضوع بررسی عملکرد سالانه دولت دوازدهم در یک سال گذشته اختصاص دارد. این پرونده همزمان با هفته دولت، تدریجاً منتشر خواهد شد. امروز، سومین بخش از این پرونده، با موضوع گزارش عملکرد وزارت نفت، انتشار می‌یابد. در این گزارش، مهم‌ترین اقدامات و رویکردهای این وزارتخانه در یک سال اخیر بررسی می‌شود.

پشت پا زدن شرکت‌های غربی به IPC

از مجموع 9 طرح‌ افزایش ظرفیت تولید نفت مد نظر وزارت نفت در سال 96، قرارداد توسعه‌ی 3 میدان طبق مدل IPC  به امضا رسید؛ لکن قرارداد 6 طرح دیگر محقق نشد. با این اوصاف به نظر می‌رسد که نمی‌توان در توسعه میادین نفتی روی شرکت‌های خارجی حساب باز کرد. توضیح بیشتر آنکه شرکت‌های خارجی همچون اِنی از ایتالیا، مِرسِک از دانمارک، OMV از اتریش رغبت چندانی به حضور در میادین نفتی ایران نشان ندادند. ضمناً پس از اعلام خروج ترامپ از برجام[1]، شرکت‌ توتال فرانسه از خروج خود از طرح پارس‌جنوبی ایران به دلیل عدم امکان معافیت از تحریم‌های جدید دولت آمریکا خبر داد.

تولید نفت در مرز 3.9 میلیون بشکه در روز متوقف شد

در سال 96 متوسط تولید روزانه نفت خام ایران در مقایسه با سال‌های قبل، تغییر چشم‌گیری نداشت و به نوعی میزان تولید نفت بر روی عدد 3.9 میلیون بشکه در روز ایستاد[2].

دوران پسا‌برجام با افزایش صادرات نفت خام، صادرات نفت به کشورهای اروپایی ازجمله  فرانسه، اسپانیا، ایتالیا، یونان و آلمان افزایش یافت و به‌تبع آن، سهم صادرات نفت به بازار آسیا کاهش پیدا کرد. طبق بررسی‌ها به‌طور متوسط در سال 96، ایران بیش از 62 درصد نفت خود را روانه بازار آسیا و نزدیک 38 درصد را به اروپا صادر نمود[3]. بر این اساس، ایران در سال 95 حدود 74 درصد نفت خود را به بازار آسیا و 26 درصد نفت خود را به اروپا صادر کرده بود[4].

میزان صادرات نفت خام به کشورهای اروپایی و آسیایی[5]

توسعه‌ میدان نفتی آزادگان جنوبی همچنان در انتظار برگزاری مناقصه

میدان آزادگان با حدود 34 میلیارد بشکه ذخیره نفت درجا، بزرگترین میدان مشترک نفت ایران به شمار می‌رود. طبق تصمیم وزارت نفت قصد در آبان 95، بنا بود میدان آزادگان جنوبی بدون برگزاری مناقصه و در قالب قراردادهای جدید به شرکت توتال جهت مطالعه و توسعه واگذار شود. این موضوع به دلیل مخالفت صاحب‌نظران و کارشناسان امر محقق نشد. پس از آن وعده‌هایی مبنی‌بر برگزاری مناقصه برای توسعه‌ی میدان نفتی آزادگان جنوبی در سال مطرح شد که البته آن وعده‌ها جامه عمل نپوشیدند.

سرعتِ کُندِ توسعه‌ی میدان‌های نفتی غرب کارون

از اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی جغرافیای ویژه‌ای در صنعت نفت کشور به نام «غرب کارون» موردتوجه قرار گرفت. میدان‌های نفتی غرب کارون با توجه به فعال شدن عراق در برداشت از این میدان‌ها و  دارا بودن ظرفیت نفت درجای ۶۴ میلیارد بشکه از اهمیت خاصی برخوردار هستند.

زنگنه خردادماه 96 در ابلاغ پروژه‌های اولویت‌دار وزارت نفت به مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، تولید 350 هزار بشکه‌ای نفت در میدان‌های غرب کارون را مدنظر قرار داد[6]. خاطرنشان می‌سازد که میزان تولید فعلی ایران از میدان‌های غرب کارون ۳۲۰ هزار بشکه در روز است[7].

میدان یادآوران

میدان یادآوران که در حال حاضر با تولید روزانه 115 هزار بشکه[8] در روز، بیشترین تولید نفت را در میان میدان‌های غرب کارون دارد، قرار است در سه فاز به تولید 300 هزار بشکه‌ای برسد[9]. لازم است ذکر گردد که این میدان نسبت به سال 95 با افزایش تولید همراه نبود.

میدان آزادگان

در حال حاضر میزان تولید از میدان آزادگان جنوبی روزانه 100 هزار بشکه در روز است[10]. در حالی که میدان آزادگان جنوبی، پتانسیل تولید 600 هزار بشکه در روز را درمجموع دو فاز دارد. همچنین از فاز نخست میدان آزادگان شمالی روزانه ۷۵ هزار بشکه نفت برداشت می‌شود[11]. درحالی‌که فاز نخست این میدان توان بالقوه تولید ۸۵ هزار بشکه در روز را دارد.

میدان یاران

در حال حاضر از میدان یاران شمالی روزانه 20 هزار بشکه نفت در روز برداشت می‌شود[12]. میزان تولید نفت هدف‌گذاری‌شده در میدان یاران جنوبی نیز 25 هزار بشکه در روز است. این میدان در پاییز سال 96 با برداشت روزانه ۱۰ هزار بشکه در روز به مرحله تولید رسید[13].

امتناع وزارت نفت از همکاری با توتال در لایه نفتی

طرح توسعه لایه نفتی پارس جنوبی اوایل سال 96 با ظرفیت تولید ۳۵ هزار بشکه نفت در روز از سوی شرکت نفت وگاز پارس به بهره‎برداری رسید. در ادامه کار، وزارت نفت در نظر داشت که توسعه لایه‌ی نفتی میدان مشترک پارس جنوبی را جهت افزایش تولید به 120 الی 140 هزار بشکه در روز به شرکت دانمارکی «مرسک» واگذار نماید[14]. در مردادماه 96 شرکت توتال، بخش نفت شرکت «مرسک» را به ارزش 7.5 میلیارد دلار خریداری کرد[15]. لکن به دلیل فعالیت توتال در لایه‌ی نفتی پارس جنوبی کشور قطر، وزارت نفت از واگذاری لایه‌ی نفتی پارس جنوبی به این شرکت امتناع ورزید و پس‌ازآن برنامه‌ا‌ی جهت توسعه این لایه‌ی نفتی ارائه نکرد[16].

توسعه برخی فازهای پارس جنوبی

فازهای ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ میدان‌های گازی پارس جنوبی و لایه نفتی آن، فروردین‌ماه ۱۳۹۶ به بهره‌برداری رسیدند[17]. افتتاح این فازها موجب افزایش ۱۵۰ میلیون مترمکعبی تولید گاز شیرین سبک در این میدان گازی شد[18] و ایران در برداشت از عظیم‌ترین میدان مشترک گازی جهان تقریباً با کشور قطر به برابری رسید.[19] طبق خبر منتشره در فروردین 97، فازهای 13، 14 و 22 تا 24 میدان‌ گازی پارس جنوبی با میزان پیشرفت میانگین 85 درصدی[20] در حال تکمیل هستند. خاطرنشان می‌سازد میزان پیشرفت فازهای در حال تکمیل پارس جنوبی در یک سال گذشته کمتر از 9 درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌اند.

کشورهای همسایه؛ کم‌بهره از گاز ایران

به گزارش سازمان اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) ایران بعد از کشور روسیه، دارنده بزرگ‌ترین منابع گازی جهان است و 17 درصد منابع گازی جهان را در اختیار دارد[21]. با وجود این امّا ایران در یک درصد از تجارت جهانی گاز سهیم است[22]. در سال 95، میزان صادرات گاز به کشورهای ترکیه، عراق، ارمنستان و آذربایجان روزانه 30 میلیون مترمکعب بود و میزان صادرات این محصول در سال 96 با رشد 16 درصدی به 35 میلیون مترمکعب در روز رسید [23].

میزان صادرات و واردات گاز از طریق خط لوله (میلیون مترمکعب)[24]و[25]و[26]

خاطرنشان می‌سازد که با توجه به خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم خرید نفت ایران، ضرورت افزایش ظرفیت پالایشگاهی بیش‌ازپیش احساس می‌شود.

خطر در کمین خودکفایی بنزین

متوسط میزان مصرف بنزین در سال 96 نسبت به سال 95 با رشد 8.1 درصدی همراه بود[27]. آمار شرکت ملی پالایش و پخش فرآورد‌ه‌های نفتی ایران حاکی از آن است که پس از حذف سهمیه‌بندی بنزین در سال 94، مصرف بنزین رشد چشمگیری داشت (در سال 95، حدود 5 درصد و در سال 96، هشت درصد[28]). ضمناً میزان مصرف بنزین در دو ماه نخست سال 97 با رشد 10 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به 85 میلیون لیتر در روز رسید[29].  با افتتاح فاز نخست پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس در اوایل سال 96، ظرفیت تولید بنزین 12 میلیون لیتر افزایش یافت‌[30] و طبق وعده‌ی مسئولین می‌بایست که کشور با این افزایش در تولید بنزین خودکفا شود[31]. امّا به دلیل افزایش مصرف بنزین در سال96 نه‌تنها کشور در تولید بنزین خودکفا نشد، که متوسط واردات در سال 96 نیز با اندکی افزایش نسبت به سال 95 به روزانه 12.6 میلیون لیتر در روز افزایش یافت[32]. با بهره‌برداری کامل از فازها‌ی دوم و سوم پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، ایران برای اولین بار، صادرکننده بنزین خواهد شد. از این منظر اقدام مسئولین حائز تقدیر است، لکن باید توجه نمود که اگر رشد مصرف بنزین کنترل نشود، صادرات بنزین تنها برای یک سال ادامه خواهد داشت و مطابق شکل 3، ایران از سال 1399 واردات بنزین را از سر می‌گیرد[33].

پیش‌بینی تولید و مصرف بنزین در کشور تا سال 1401 / پیش‌بینی تا سال 1401

متذکر می‌شود متوسط رشد تولید خودرو در سال‌های 86 تا 93، 12درصد بود، امّا میانگین مصرف بنزین در این سال‌ها رشد منفی را تجربه نمود.

افزایش گازرسانی و اصلاح سوخت نیروگاه

با افزایش تولید گاز از میدان پارس جنوبی، افزایش گازرسانی به نیروگاه‌های کشور و بخش خانگی در دستور کار وزارت نفت قرار داد. به‌گونه‌ای که طی دولت‌های یازدهم و دوازدهم، گازرسانی به نیروگاه‌ها و بخش خانگی مسیر روبه رشدی را طی کرده است[34]. توضیح بیشتر آنکه سال 95 گاز تحویلی به نیروگاه‌ها ۶۱ میلیارد و یک‌صد میلیون مترمکعب بود و این میزان در سال 96 به ۶۷ میلیارد و ۶۰۰ میلیون مترمکعب رسید. این حجم گاز ارسالی به نیروگاه‌ها نشان‌دهنده رشد ۱۰,۶۳ درصدی گازرسانی نیروگاهی نسبت به سال 95 است[35]. در حال حاضر 90 درصد سوخت نیروگاه‌ها از گاز طبیعی تأمین می‌شود[36].

صادرات گازوئیل در سراشیبی

صادرات گازوییل در سال 96 با کاهش چشم‌گیر 40 درصدی نسبت به سال 95 از 12.1 به 7.1 میلیون لیتر در روز کاهش یافت[37]. به گفته‌ی موسوی‌خواه، مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، عامل اصلی کاهش صادرات گازوئیل، افزایش مصرف در بخش حمل است[38].

گفتنی است که صادرات نفت کوره در سال 96 به‌طور متوسط روزانه 49 میلیون لیتر در روز بود که نسبت به سال 95 تغییر خاصی نداشت[39].

 اجرای ناقصِ یک طرحِ خوب

با اجرای طرح پیمایش سوخت، میزان مصرف گازوئیل در سال 93 از 100.1 میلیون لیتر در روز[40] با یک سیر نزولی در سال 95 به میزان 80.4 میلیون لیتر در روز[41] رسید. امّا روند نزولی کاهش مصرف گازوئیل در سال 96 متوقف شد و مصرف گازوئیل با رشد 3 درصدی نسبت به سال 95 به 82.7 میلیون لیتر در روز رسید[42]. کارشناسان معتقدند افزایش بارنامه‌های صادرشده از سال گذشته نسبت به سال 95، اجرای ناقص فاز دوم طرح پیمایش سوخت و همچنین افزایش احتمال قاچاق گازوئیل، از دلایل افزایش مصرف گازوئیل در یک سال اخیر است[43].

جای خالی نفت در تابلوی بورس انرژی

اوایل مهرماه سال 93، وزیر نفت در حاشیه نشست با فعالان بخش خصوصی در اتاق بازرگانی ایران، از عرضه 100 هزار بشکه نفت خام در بورس انرژی با هدف صادرات و تسویه آن به‌صورت ریالی تا پایان همان ماه خبر داد[44]و[45]. اما این وعده محقق نشد. اخیراً و به‌واسطه گمانه‌زنی‌ها درباره تحریم نفت ایران، مجدداً موضوع فروش نفت در بورس  به‌عنوان ابزاری برای بی‌اثرسازی تحریم فروش نفت، در محافل کارشناسی و رسانه‌ای رواج پیدا کرده است. تیرماه 97 و طبق وعده جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور، جهت مقابله با تحریم‌های نفتی، عرضه‌ی نفت در بورس راه‌اندازی خواهد شد.

 بی‌رغبتی وزارت نفت به تزریق گاز به میادین نفتی

 طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، روزانه به تزریق 160 میلیون مترمکعب گاز به میادین نفتی نیاز است. اما این میزان در چند سال اخیر محقق نشده و متوسط تزریق گاز در سال 96 به حدود 88 میلیون مترمکعب در روز رسیده است. در صورت عدم تأمین گاز مورد نیاز برای تزریق و ادامه روند کنونی با احتساب هر بشکه به ارزش 50 دلار، 115 الی 135 میلیارد دلار ثروت از دسترس خارج می‌شود[46].

میزان تزریق گاز به میدان‌های نفتی(میلیون متر مکعب در روز)[47]

پیشرفت لاک‌پشتی پروژه‌های جمع‌آوری گازهای همراه نفت

شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب احداث واحدهای ان جی ال 1700 مسجدسلیمان، 1800 آغاجاری، 1900 پازنان و 2000 بی بی حکمیه را از سال 83 در دستور کار خود دارد. امّا پس از گذشت 14 سال، هیچ‌یک از این طرح‌ها از مرحله مطالعاتی فراتر نرفتند و به امضای قرارداد با سرمایه‌گذاران نیز نرسیدند. با توجه به روند پیشرفت واحدهای NGL در چند سال اخیر، احتمال به بهره‌برداری از آن‌ها تا پایان دوره فعالیت دولت دوازدهم بسیار اندک است.

[1] خبرگزاری مهر/ کدخبر: 4344099

[2] شبکه‌ی اطلاع رسانی نفت و انرژی(شانا) / کدخبر: 282540

[3] همان

[4] همان

[5] گزارش سایت MEES (Middle East Economic Survey) / لینک دسترسی: yon.ir/MEES2017IR

[6] خبرگزاری فارس / کدخبر: 13960315000191

[7] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 96120100101

[8] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 96120100101

[9] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی / کدخبر: 277325

[10] شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی / کد خبر: 281940

[11] همان

[12]خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 96120100101

[13] شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی / کد خبر: 281940

[14] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی/ کدخبر: 280294

[15] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی / کدخبر: 278225

[16] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 97020301605

[17] شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی / کد خبر: ۱۰۹۶۹۱۸

[18] همان

[19] همان

[20] خبرگزاری فارس/ کدخبر: 13970125000276

[21] گزارش اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) : گزارش کشور ایران آوریل 2018 / لینک خبر: yon.ir/EIA2018IR

[22] همان

[23] همان

[24] همان // واردات گاز از ترکمنستان در انتهای سال 95 به دلیل اختلاف در پرداخت پول گاز وارداتی از سوی ایران قطع گردید.

[25] گزارش اداره‌ی اطلاعات انرژی : گزارش کشور ایران آوریل 2018 / لینک خبر: https://goo.gl/hFxACM

[26] ترازنامه هیدروکربوی 1394

[27] خبرگزاری فارس/ کدخبر: 13961226000553

[28] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 97020100355

[29] خبرگزاری ایرنا/ کدخبر: 82923105

[30] شبکه‌ی اطلاع رسانی نفت و انرژی / کدخبر: 276485

[31] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی / کدخبر: 276791

[32] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 97010400563

[33] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 96122715163

[34] پایگاه اطلاع‌رسانی صنعت برق/ کد خبر: ۱۵۰۲۶

[35] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی / کدخبر: 281947

[36] خبرگزاری فارس/ کدخبر: 13970218000943

[37] خبرگزاری فارس/ کدخبر: 13961226000553

[38] همان

[39] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی/ کدخبر: 280576

[40] آمارنامه‌ی مصرف فراوردهای انرژی زا 1394

[41] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 97010400563

[42] همان

[43] خبرگزاری عیارآنلاین/ کدخبر: 275296

[44] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی/ کدخبر: 225797

[45] خبرگزاری ایسنا/ کدخبر: 93070703976

[46] گزارش تزریق گاز به میدان‌های نفتی لازمه تحقق تولید صیانتی مرکز پژوهش‌های مجلس / شماره گزارش: 15280

[47] تراز نامه هیدروکربوی سال 1394