دانش و فناوری ، استفاده بهینه از کانی‌ها

در این زمینه شاهدیم معادن و صنایع وابسته به آن، بخش قابل‌توجهی از منابع مالی و سرمایه‌های کلان را به خود جذب کرده‌اند چراکه توسعه بسیاری از صنایع به وجود برخی محصولات و عناصر معدنی وابسته است. بنابراین بشر برای رسیدن به اهداف و آمال خود باید برنامه‌ای مدون برای استفاده بهینه از این ذخایر ارزشمند داشته باشد. در کنار تمام موارد یادشده، امروزه می‌بینیم برخی ذخایر معدنی موجود در جهان روبه پایان هستند و همین موضوع یکی از دلایل اصلی حرکت به سمت اکتشافات عمیق برای دستیابی به ذخایر جدید است. در این‌باره، کشورهای پیشرو در عرصه معدن فعالیت‌های گسترده‌ای آغاز کرده‌اند و در کنار آنها کشوری همچون ایران که به سمت صنعتی شدن پیش می‌رود به دنبال همکاری مشترک با آنهاست که خوشبختانه تاکنون به نتایج مثبتی رسیده است. همکاری با سازمان زمین‌شناسی فرانسه برای رسیدن به ذخایر جدید معدنی یکی از مواردی است که در آینده نه‌چندان دور شاهد به ثمر رسیدن آن خواهیم بود.

نیاز صنایع «های‌تک» به مواد معدنی ارزشمند

ذخایر معدنی منبعی برای تامین انرژی هستند که از گذشته تا به امروز این نوع استفاده از کانی‌ها همچون زغال‌سنگ ادامه پیدا کرده است. درحال‌حاضر بسیاری از کشورهای بزرگ و صنعتی مانند چین که مصرف‌کننده و در بسیاری موارد تولیدکننده عمده بسیاری از مواد معدنی و محصولات نهایی معدنی هستند، علاوه بر بهره‌برداری از ذخایر معدنی موجود در کشور خود، به سرمایه‌گذاری روی معادن دیگر کشورهای معدنی پرداخته تا اینگونه به سود رسیده و بخشی از نیازشان را تامین کنند. کشورمقابل هم اگر استفاده هوشمندانه‌ای از حضور این متخصصان در حوزه معدن داشته باشد می‌تواند به انتقال دانش فنی و فناوری‌های آنها اقدام کند. اکنون بسیاری از صنایع معدنی و های‌تک نیازمند برخی مواد معدنی هستند که اگر صاحبان این دست از کانی‌ها، دانش فنی لازم برای استحصال آنها را در اختیار نداشته باشند، امکان استفاده از این ذخایر ارزشمند را نداشته و مجبورند کانی‌های خود را به شکل خام و فرآوری نشده به دیگر کشورها بفرستند و در مقابل صنایع پایین‌دستی به ناچار مواد فرآوری شده را با نرخ چندین برابر از دیگر کشورها تهیه کنند. این درحالی‌است که به عقیده سیاستمداران و اقتصاددان‌ها، یکی از راه‌های رسیدن به توسعه پایدار، کامل کردن زنجیره ارزش‌افزوده در هر صنعت مانند معدنکاری بوده و هرقدر که تکمیل دایره این زنجیره از صنعت مورد نظر دور شود، هزینه‌ها افزایش یافته و در نتیجه رسیدن به توسعه پایدار سخت خواهد شد.

برنامه‌های اکتشافی در دستور کار

توسعه همکاری معدنی در پایه‌های ابتدایی و البته اثرگذار این بخش یعنی اکتشافات معدنی، اکنون مورد توجه است و برنامه‌های گسترده‌ای برای افزایش محدوده‌هایی اکتشافی در کشور در دستور کار سازمان‌های دولتی و خصوصی قرار گرفته است. همکاری با کشورهای پیشرو در عرصه معدن و معدنکاری برای استفاده از دانش فنی، فناوری‌های نوین و تجارب آنها در حوزه معدن یکی از این اقداماتی است که امروزه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور به آن پرداخته است. این درحالی است که تا قبل از رفع تحریم‌های بین‌المللی، امکان همکاری و حضور این افراد متخصص در کشور وجود نداشت و تامین برخی از تجهیزات و فناوری‌های نوین را برای ارتقای معدنکاری در کشور مشکل کرده بود. اما در شرایط کنونی و فضای پسابرجام، زمینه مناسبی برای حضور سرمایه‌گذاران در معادن ایران فراهم شده و اوضاع مساعدی برای رشد و توسعه معدنکاری در کشور دیده می‌شود. البته در دوران تحریم نیز متخصصان و دانشمندان ایرانی دست از کار نکشیدند و توانستند برخی از دانش و فناوری‌های مورد نیاز به ویژه در بخش اکتشافات معدنی مانند ژئوفیزیک هوایی را بومی‌سازی کنند.

دانش فرانسوی‌ها برای تیپ‌های مدل‌سازی اکتشافی

از دیگر اتفاق‌ها یا شاید مزیت‌هایی که رفع تحریم برای کشور داشت، حضور هیات‌های مختلف خارجی در ایران و اعلام آمادگی برای سرمایه‌گذاری در حوزه معادن و صنایع وابسته به آن بود. ایران در سفرهای اروپایی خود به کشورهای صاحب فناوری در حوزه معدن موفق به امضای تفاهمنامه‌های همکاری با آنها شد. یکی از این تفاهمنامه‌ها در حوزه زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی بود که بین ایران و فرانسه بسته شد.رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور درباره این تفاهمنامه که چندی پیش به امضا رسیده گفت: در این تفاهمنامه بین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران و سازمان زمین‌شناسی فرانسه، بیشتر بحث انتقال دانش فنی مطرح بوده که مقدمات آن آغاز شده است.به گفته محمدتقی کره‌ای، دو منطقه مورد نظر برای اجرایی کردن فعالیت‌های مشترک خود با فرانسه انتخاب کردیم که قرار است فعالیت روی آنها آغاز شود. در واقع دلیل اصلی از انعقاد این تفاهمنامه انتقال دانش فنی و کسب تجربه سازمان فرانسه در زمینه اکتشافات عمیق است.معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت با بیان اینکه یکی از محدوده‌های انتخاب شده در استان سمنان است در ادامه گفت: برای انجام فعالیت‌های اکتشافی عمیق، دانشمندان و متخصصان ایرانی انجام عملیات ژئوفیزیک هوایی را برعهده دارند؛ اما در دیگر بخش‌ها، همچون مدل‌سازی‌های اکتشافی که فرانسه تجربه‌های قابل‌قبولی در کشورهای دیگر دارد، قصد داریم از تجارب آنها برای این محدوده‌ها استفاده کرده و به توسعه محدوده‌های معدنی کمک کنیم. ضمن اینکه ایران به دلیل برخورداری از نیروهای انسانی متخصص، توانسته در کشورهای منطقه جایگاه قابل‌قبولی داشته و خدمات فنی و مهندسی خود را در حوزه معدن به دیگر کشورها صادر کند.

نیاز صنایع پیشرفته به مواد معدنی

درحال‌حاضر، بشر برای رسیدن به اهداف و آرمان‌های پایان‌ناپذیر خود، به استفاده از منابع طبیعی موجود در زمین روی آورده که مواد معدنی می‌تواند به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان اصلی به شمار آید.
توسعه صنعت و پیشرفت و دگرگونی در فناوری‌ها به نوعی وابسته به برخی از مواد معدنی است. به‌عنوان مثال در صنایع های‌تک مانند هوا فضا و صنایع الکترونیک، نیاز به برخی مواد معدنی موجب شده تا ارزش این عناصر نیز در جهان روبه افزایش رود. در این میان استفاده از روش‌های نوین استحصال برای دستیابی به ماده‌ای با خلوص بالا، امروزه از سوی کشورهای صاحب فناوری در دستور کار قرار گرفته است. به جرات می‌توان گفت یکی از راه‌های رسیدن به توسعه پایدار استفاده از ظرفیت‌هایی است که هر کشور در اختیار دارد که باید با یک برنامه‌ریزی از پیش تدوین شده برای تکمیل چرخه تولید و رسیدن به ارزش افزوده برای آن برنامه‌ریزی کند. البته در این راه، گسترش استفاده از منابع زیرزمینی و طبیعی ناشی از توسعه فناوری‌های بشری علاوه بر به خطر انداختن رویکرد توسعهٔ پایدار، براساس منطق عمومی عرضه و تقاضا، جایگاه اقتصادی و حساسیت عناصر و مواد خام را نیز تغییر داده است. این تغییرات به تناسب کارکردها و ظرفیت‌های عناصر، مواد خام و همچنین فراوانی و سهولت دسترسی ناشی از حاکمیت منطقه‌ای، فناوری‌های استخراج و استحصال و امکان جایگزینی در طول زمان شدت و ضعف متفاوتی داشته‌اند.
تحلیل دقیق نیاز بشر به عناصر و مواد خام منجر به این امر می‌شود که این نیاز منحصر به عنصر یا ماده خام به صورت ذاتی نیست، بلکه مربوط به خواص و ویژگی‌هایی است که خلاقیت‌های فناورانه او را عینیت می‌بخشد. این تغییرات نشان می‌دهد با توسعه فناوری و تغییرات روزافزون آن تنوع مواد خام مورد استفاده، تغییر کرده و حتی از تقاضای بازار برخی کاسته و به دیگری افزوده خواهد شد. این مطلب در سوی دیگر نیز صادق است به این معنی که با توسعه فناوری‌های استخراج و استحصال و گسترش دانش بشری درباره ویژگی‌ها و قابلیت‌های مواد نوظهور، فناوری‌ها و طراحی‌های محصولات به سوی استفاده و جایگزینی مواد رایج با مواد جدید سوق داده می‌شود. این موضوع بنیان‌های ظهور و توسعه فناوری‌های پیشرفته های‌تک را تشکیل می‌دهد. تحلیل‌های مشابهی درباره حساسیت و اهمیت عناصر و مواد خام از سوی نهادها، دانشگاه‌ها و مراجع سیاستگذاری در سایر مناطق و کشورها انجام شده است. حجم قابل توجهی از نتایج پژوهش‌های منتشر شده در سال‌های اخیر نشان می‌دهد اگرچه در ابتدا دسترسی به مواد خام از منظر تحلیل کمی به عرضه و تقاضا توجه و بررسی می‌شد و در افق بلندمدت موضوع تخلیه منابع زیرزمین از دغدغه‌های مهم به‌شمار می‌آمد، اما در سال‌های اخیر پارامترهای دیگری در تعیین حساسیت و اهمیت منابع زیرزمینی مورد توجه قرار گرفته؛ به گونه‌ای که برخی از این پارامترها که دقت و امکان کمی‌سازی کمتری نیز دارند، مانند ثبات سیاسی کشورهای دارای ذخایر معدنی نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند.

تاثیر عناصر معدنی در توسعه فناوری‌ها

برخی از این پژوهش‌ها با توجه به اثر مواد و عناصر اولیه بر اقتصاد ملی به تعیین حساسیت و برخی دیگر به تاثیر آن در توسعه فناوری‌های پر اهمیت و پیشرفته به آن پرداخته‌اند. با این وجود با در نظر گرفتن کاربرد عناصر و مواد خام در فناوری‌های پیشرفته و استفاده از نتایج عمومی این تحلیل‌ها می‌توان طیفی از عناصر فلزی را در نظر گرفت که در آینده فناوری‌های پیشرفته موثر و نقشی تعیین‌کننده خواهند داشت.
ایران با توجه به گستره سرزمینی و موقعیت جغرافیایی خود و همچنین ظرفیت خدادادی منابع زیرزمینی، این موقعیت را دارد که با توسعه فناوری‌های اکتشاف، استخراج، و استحصال در زنجیره تامین و عرضه مواد خام حساس و پراهمیت موثر در توسعه فناوری‌های پیشرفته قرار گیرد و همچنین ضمن تعریف نقشی راهبردی در بازار مواد خام، در صورت ورود به حوزه توسعه فناوری‌های پیشرفته، نسبت به تامین مواد مورد نیاز خود کمتر دچار چالش شود. این مهم در کشور بی‌سابقه نبوده و به‌طور خاص در توسعه صنعت هسته‌ای خود را نشان داده است.
در ادامه این پروژه با تمرکز بر این عناصر مشخص به بررسی حساسیت آنها از منظر نیازها و قابلیت‌های بومی و امکان حضور در بازار عرضه با در نظر گرفتن جنبه رقابتی آن و همچنین مصرف داخلی مواد اولیه تولید شده پرداخته خواهد شد.
بررسی و مطالعات در این حوزه، تلاشی است در شکل‌گیری درگاه جدیدی برای عبور از جایگاه عرضه‌کننده منابع معدنی خام که ارزش افزوده بسیار ناچیزی داشته و در عین حال بخش‌های ارزشمندی را نیز به بهای غیرواقعی از کشور خارج می‌کند تا به جایگاه عرضه‌کننده قدرتمند و راهبردی مواد اولیه فرآوری شده برسد و عضو زنجیره تامین فناوری‌های پیشرفته در جهان باشد.