به مناسبت هفته جهانی ژئومورفولوژی/ ژئومورفولوژی؛ قضاوت آینده زمین

به گزارش می‌متالز، زمین از بدو پیدایش در اثر نیرو‌های درونی و بیرونی دائما در حال تحول و دگرگونی بوده است. ژئومورفولوژی یکی از شاخه‌های مهم جغرافیای طبیعی است که به مطالعه فرم‌ها و فرآیند‌ها سطح زمین باهدف کمک به بهبود حیات انسان می‌پردازد. ژئومورفولوژی را می‌توان علم مطالعه نظام‌مند و بین‌رشته‌ای و مناظر آن به علاوه فرایند‌های درونی و بیرونی کره زمین که اشکال را خلق کرده و آن‌ها را تغییر می‌دهند، تعریف نمود.
ژئومورفولوژی ترکیبی از سه واژه «ژئو» به معنای زمین، «مورف» به معنای شکل و «لوژی» به معنای شناسایی است. در زبان فارسی معادل‌های متعددی برای بیان یا توصیف اصطلاح ژئومورفولوژی به کاربرده‌اند که از آن جمله می‌توان به پیکرشناسی زمین، شناخت ناهمواری‌های زمین، شنایی عوارض زمین، زمین - شکل‌شناسی، زمین ریخت شناسی، زمین شناسی سطحی و... اشاره نمود. باوجود این بیشتر متخصصان و محققان این رشته و سایر رشته‌های مرتبط در کشور ترجیح می‌دهند اصطلاح «ژئومورفولوژی» را به کار ببرند.
ژئومورفولوژی دارای نقشی بنیادی در اطلاع‌رسانی به عموم در مورد مخاطرات طبیعی، تکرار و شدت آن‌هاست. همچنین می‌تواند ظرفیت تأثیرات منفی احتمالی آن‌ها را بر انسان و محیط مصنوع وی مشخص سازد. ژئومورفولوژی، تأثیرات پروژه‌های مهندسی، یا توان بالقوه تغییرات چشم انداز‌ها را که ممکن است حاصل گرمایش جهانی مورد انتظار باشند، ارزیابی می‌کند. به علاوه، این رشته علمی می‌تواند بر دیگر مسائل زیست محیطی تمرکز کند.
تعامل بین ژئومورفولوژیست‌ها و دیگر بخش‌های فعالیت اجتماعی به شیوه متفاوتی صورت می‌گیرد. یکی از این شیوه‌ها، پژوهش‌هایی هستند که از نظر عموم اهمیت دارند؛ همچون تغییر چشم انداز‌ها طی فعالیت‌های لرزه‌ای؛ بررسی مخاطرات طبیعی مثل زمین لغزه یا سیلاب‌ها؛ مشارکت در برنامه‌ریزی‌ها شامل تصمیم‌گیری‌ها در مورد کاربری ارضی و آموزش دانشجویان با ارائه اطلاعات و مواد آموزشی مرتبط با چشم انداز‌ها و فرایندها؛ آموزش مسائل علوم زمین و ژئومورفولوژی است.
دانش ژئومورفولوژی در بستر زمان، مانند سایر دانش‌ها رشد کرده و متحول شده است. اهمیت این دانش از یک بعد آنجاست که می‌توانیم به وسیله آن در مورد آینده زمین قضاوت کنیم. زمین یعنی؛ مکان زندگی بشر که لازمه استفاده و زندگی درست در آن، در برخورد صحیح با آن و برنامه‌ریزی و آمایش صحیح است و به خاطر همین اهمیت است که امروزه این دانش به صورت رشته‌ای مستقل در مدارس و دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود و هر روز برتنوع وگوناگونی عرصه‌های مطالعاتی آن افزوده شده و یافته‌های آن به صورت کاربردی مورداستفاده سایر علوم قرار می‌گیرد.
هر چه دامنه یافته‌های علمی در ارتباط با محیط‌زیست انسان بیشتر باشد، جنبه کاربردی این علوم از رشد مطلوبتری برخوردار خواهد بود. امروزه نقش کاربردی ژئومورفولوژی در طرح‌های عمرانی و برنامه‌ریزی‌های ملی و منطقه‌ای مانند برنامه‌ریزی امنیت راه‌ها، مخاطرات طبیعی، مکان گزینی سکونتگاه‌ها و... پررنگ‌تر شده و برای همه سیاستگذاران محلی و منطقه‌ای روشن شده است.
مطالعات ژئومورفولوژی در طرح‌های توسعه می‌تواند برنامه‌ریزان را در انتخاب‌های بهینه در جهت مکان‌یابی، انتخاب روش‌های کار، نحوه سازوکارها، نحوه سیستم‌های خدمات‌رسانی، نوع سیستم حمل‌ونقل، نحوه ایجاد و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی و به عبارت دیگر در استفاده بهینه از اراضی منطقه یاری نماید که از بروز حوادث غیرمترقبه و زیان‌آفرین از یکطرف جلوگیری نماید و از طرف دیگر آسایش و رفاه اهالی را نیز فراهم آورد.
این رشته علمی با توجه به شناختی که از تغییر شکل‌های زمین به دست دارد، می‌تواند برای برنامه‌ریزی محیطی بسیار کارآمد باشد. در مطالعات ژئومورفولوژی، شکل‌های سطح زمین منعکس کننده فرآیند‌ها و ساختار سیستم‌هایی است که آن‌ها را به وجود آورده‌اند. بررسی ساختار و عملکرد این سیستم‌ها مرز مشترک بین لندفرم‌ها و برنامه‌ریزی زیست‌محیطی یک منطقه را هموار می‌سازد و بین تطبیق اطلاعات از حوزه با نقشه‌های موجود ارتباط برقرار می‌شود.
درک ارتباطات ژئومورفولوژیکی پیچیده در مدیریت زیست محیطی به عنوان ابزاری است که در احیاء شرایط پایداری اجزاء در سیستم تأثیرگذار است. امروزه به کارگیری و تعامل دانش ژئومورفولوژی با پدافند غیرعامل و ایجاد پوشش‌های حفاظتی همچون استتار، اختفا، پوشش و... در نبرد‌های نظامی می‌تواند در تغییر موازنه، تعیین برتری در جنگ یا افزایش قدرت منطقه‌ای بسیار مهم و ارزشمند باشد.
باوجود استقلال نه چندان طولانی ژئومورفولوژی، این علم در کشور‌های توسعه یافته به پیشرفت‌های شایان توجهی دست یافته و در جهت حل مشکلات محیطی گام‌های مؤثری را طی کرده است. در ایران چنین به نظر می‌رسد که طی یکی دو دهه اخیر، جایگاه ژئومورفولوژی و مطالعات آن تثبیت شده است و مرحله‌گذرای سرگردانی در میان سایر رشته‌های علوم را پشت سر می‌گذارد.

منابع:

احمدی، ع. م. (۱۳۹۵). «پتانسیل‌ها و کاربرد‌های دانش ژئومورفولوژی، نگاهی به علل عملکرد و جایگاه ضعیف آن در ایران».
*شایان، س. (۱۳۸۹). «ژئومورفولوژی از منظر عمومی. مجله آموزش جغرافیا». شماره ۲۵. صص: ۲۶-۳۳
*حسین زاده، س. ر. (۱۳۸۷). «ژئومورفولوژی و مطالعات آن در ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی». پژوهش‌های جغرافیایی. شماره ۶۴. صص: ۱۵۵ – ۱۳۷.

منبع: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور