نقش نهاد‌های دولتی در صادرات دانش‌بنیان

‌می‌متالز - سال‌هاست که در اکوسیستم اقتصادی کشور، کلیدواژه «دانش‌بنیان» خودنمایی می‌کند؛ مفهومی که روزبه‌روز جایگاه خود را در اقتصاد ایران مستحکم‌تر کرده است؛ تا جایی که سال ۱۴۰۱، سال «تولید؛ دانش‌بنیان؛ اشتغال‌آفرین» نام گرفته است. این نام‌گذاری، ضرورت توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان را دوچندان کرده است. صادرات یکی از ارکان شکوفایی اقتصادی است. اقتصاد دانش‌بنیان نیز از این قاعده مستثنی نیست.

به گزارش می‌متالز، بنابراین لازم است به‌موازات بازار‌های داخلی، شرایط لازم برای حضور پررنگ محصولات دانش‌بنیان در بازار‌های بین‌المللی نیز فراهم شود. در سال‌های اخیر با حمایت دولت‌ها و همین‌طور تلاش شرکت‌های دانش‌بنیان، صادرات این محصولات رشد خوبی داشته است؛ تا جایی که در سال ۱۴۰۰ شاهد صادرات ۸۰۰میلیون دلاری این محصولات بوده ایم؛ اما این رقم حدود ۵/ ۱‌درصد از کل صادرات غیرنفتی کشور در همین سال بوده که نشان‌دهنده سهم بسیار کم محصولات دانش‌بنیان از سبد صادراتی کشورمان است؛ بنابراین لازم است، چه در سطح حاکمیت و دولت و چه در سطح کسب‌وکارها، استراتژی‌های مناسبی برای بالفعل‌کردن ظرفیت‌های صادرات دانش‌بنیان اتخاذ شود. در این یادداشت راهکار‌هایی به نهاد‌های دولتی به‌منظور کمک به توسعه صادرات دانش‌بنیان پیشنهاد می‌شود.

ارتباط نهاد‌های متولی و مسوول در اکوسیستم دانش‌بنیان با همتایان خود و نهاد‌های مرتبط در کشور‌های دیگر:یکی از اقداماتی که می‌تواند زمینه ساز معرفی و حضور محصولات دانش‌بنیان در بازار‌های بین‌المللی شود، ارتباط متولیان و مسوولان دولتی در اکوسیستم دانش‌بنیان با سازمان‌های مشابه در کشور‌های دیگر است. به‌طور مثال، پارک‌های علم و فناوری در ایران می‌توانند از طریق عقد تفاهم نامه‌های موثر با پارک‌ها و مناطق صنعتی فعال در کشور‌های دیگر، زمینه‌ساز جذب مشتریان بین‌المللی و حتی سرمایه‌گذاران خارجی برای تجاری سازی محصولات دانش‌بنیان در سطح جهانی شوند.

ایجاد مراکز تحقیق و توسعه در خارج از ایران: تحقیق و توسعه، مهم‌ترین فرآیند در دانش‌بنیان‌شدن هر محصول است. متاسفانه به دلیل هزینه زیاد تحقیقات بازار در کشور‌های دیگر، بسیاری از شرکت‌ها (چه آن‌هایی که دانش‌بنیان هستند و چه آن‌هایی که به دنبال دانش‌بنیان‌شدن هستند) توانایی مالی اجرای چنین پروژه‌هایی را ندارند. در چنین شرایطی یکی از راهکار‌هایی که الگو‌های خارجی زیادی نیز دارد، ایجاد مراکز و پایگاه‌های تحقیق و توسعه در کشور‌های دیگر، به‌خصوص کشور‌های توسعه‌یافته است. به این ترتیب، می‌توان به صورت مستمر پیشرفت‌های تکنولوژی و دانش روز جهان را در صنایع مختلف زیر نظر داشت و حتی از همکاری خبرگان و متخصصان بین‌المللی در انتقال خلاقیت و نوآوری به ایران و در نهایت شرکت‌ها برای تولید محصولات دانش‌بنیان بهره برد. در چنین طرحی می‌توان با اتحادیه‌های صنایع مختلف نیز تعامل برقرار کرد تا در نهایت تیم‌های تخصصی ایرانی و خارجی در این مراکز فعالیت کنند و نتایج و دستاورد‌های آن در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار گیرد.

ایجاد مراکز بازاریابی و معرفی محصولات دانش‌بنیان در خارج از ایران: بازاریابی و فروش محصولات در بازار‌های بین‌المللی، اقدامی است که بسیاری از شرکت‌های دانش بنیان نتوانسته اند در آن موفق باشند. نبود منابع مالی و همین‌طور نداشتن مهارت‌های لازم برای تجاری سازی بین‌المللی، دلیل اصلی ناکامی این شرکت‌ها در صادرات است. در اینجا نیز سازمان‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط در حوزه دانش بنیان، می‌توانند با ایجاد پایگاه‌های حرفه‌ای و تخصصی در کشور‌های هدف صادرات، دست تولیدکنندگان دانش‌بنیان را در مسیر جهانی‌شدن بگیرند و آن‌ها را وارد بازار‌های بین‌المللی کنند. قابل ذکر است که در حال حاضر کارگزارانی در کشور‌های مختلف برای اجرای این ماموریت حضور دارند؛ اما نه‌تن‌ها تعداد آن‌ها بسیار محدود است، بلکه در تخصص بسیاری از آنها، چه در یک صنعت یا بازار مشخص و چه در امر بازاریابی و فروش، اطمینان زیادی وجود ندارد. به عبارتی باید کارگزارانی انتخاب شوند که به صورت تخصصی در یک حوزه مشخص (صنعت، محصول و بازار مشخص) تجربه دارند و توانایی و منابع لازم و کافی برای بازاریابی و فروش محصولات دانش‌بنیان را داشته باشند. همچنین لازم است در کشور‌های کلیدی در صادرات ایران، مراکزی ایجاد شود که نقش بازارچه محصولات دانش‌بنیان ایرانی را در آن کشور یا منطقه ایفا کنند. چنین مراکزی باید بسیار حرفه‌ای مدیریت و تبلیغ شوند تا بتوانند به‌طور موثر و پیوسته، مشتریان بالقوه صادراتی را برای بازدید و مذاکره جذب کنند.

ارائه تسهیلات مالی برای تولید دانش‌بنیان در ازای ارائه اسناد صادراتی: بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان به‌رغم وجود مشتریان صادراتی، به دلیل نداشتن منابع مالی کافی، توانایی خرید مواد اولیه یا ماشین آلات لازم برای تولید را ندارند و در نتیجه فروش صادراتی از دست رفته خواهند داشت. در برخی مواقع نیز، به این دلیل که مشتریان صادراتی با پیش‌پرداخت موافقت نمی‌کنند، شرکت‌ها به دلیل نبود منابع مالی لازم برای تامین مواد اولیه، مشتری صادراتی خود را از دست می‌دهند. در چنین مواقعی اگر توسط نهاد‌های مالی فعال در اکوسیستم دانش بنیان و همین‌طور بانک‌ها، تسهیلات مالی با شرایط بازپرداخت مطلوب، در ازای ارائه اسناد صادراتی، در اختیار شرکت‌های دانش بنیان قرار گیرد، توانمندی آن‌ها در تامین محصولات درخواستی مشتریان خارجی افزایش می‌یابد. قابل ذکر است که ارائه چنین تسهیلاتی نباید صرفا پس از فرآیند صادرات باشد و در بسیاری از موارد همان‌طور که بیان شد، تولیدکننده دانش‌بنیان پس از دریافت سفارش‌های صادراتی و پیش از شروع فرآیند تولید، نیازمند چنین منابع مالی است. در چنین شرایطی به‌طور مثال می‌توان در ازای پروفرمای صادراتی، تسهیلات مالی در اختیار تولیدکننده دانش‌بنیان قرار داد و پس از عملیات صادرات، سایر اسناد صادراتی تکمیلی را از او اخذ کرد.

رایزنی با نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی به‌منظور ایجاد فضای مجزا برای شرکت‌های دانش بنیان ایرانی: کشور‌های پیشرو در صادرات، همواره به صورت حرفه‌ای در نمایشگاه‌های بین‌المللی حضور دارند. به طور مثال، با حمایت دولت ترکیه، سالن‌های مجزا و جذابی برای شرکت‌های ترکیه‌ای در نمایشگاه‌های معتبر جهانی طراحی و تعبیه می‌شود و غرفه‌ها با سوبسید‌های چشمگیر در اختیار صادرکنندگان ترکیه‌ای قرار می‌گیرد. اما نه‌تن‌ها تا به حال دست‌اندرکاران نتوانسته اند چنین خدماتی به شرکت‌های ایرانی ارائه دهند، بلکه در پاره‌ای اوقات از اعتبار برند ایرانی نیز کاسته اند که نمونه آن، سالن ایران در نمایشگاه اخیر اکسپوی دبی بود.

اما حداقل انتظار از دولت این است که با توجه به اهمیت زیاد حوزه دانش‌بنیان در اقتصاد کشور، چنین تدابیری برای شرکت‌های دانش بنیان اتخاذ شود و شاهد باشیم در نمایشگاه‌های معتبر، فضایی اختصاصی برای شرکت‌های دانش‌بنیان طراحی شود تا به نوعی برای محصول دانش‌بنیان ایرانی برندسازی شود.

راه اندازی کمپین «ساخت دانش‌بنیان ایران» در کشور‌های هدف صادراتی: هر چند تا امروز برخلاف کشور‌هایی مانند هند و ترکیه در ایجاد برند «ساخت ایران» موفق نبوده ایم؛ اما با توجه به توانمندی بالای شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌توان برند «ساخت دانش‌بنیان ایران» را به بازار‌های جهانی معرفی کرد. برای چنین منظوری باید کمپین تبلیغاتی حرفه‌ای توسط زبده‌ترین شرکت‌های مشاوره و تبلیغاتی داخلی و خارجی طراحی و حداقل در فاز اولیه در کشور‌های هدف در دسترس اجرا شود. هزینه چنین طرحی شاید رقم بزرگی باشد؛ اما اثربخشی و کارآیی آن در مقایسه با اقدامات بی‌نتیجه‌ای که در این سال‌ها انجام شده اند، قابل مقایسه نخواهد بود. اگر محصول دانش‌بنیان ایرانی، به‌عنوان محصولی با درجه کیفیت و نوآوری بالا در بازار‌های بین‌المللی شناخته شود، مسیر صادرات دانش‌بنیان کاملا هموار خواهد شد. در انتها ذکر این مطلب ضروری است که با توجه به اینکه این روز‌ها زمزمه‌هایی در خصوص توافق مجدد بین ایران و غرب شنیده می‌شود، می‌توان امیدوار بود شرایط صادرات غیرنفتی و در نتیجه صادرات دانش‌بنیان ایران رونق بیشتری خواهد یافت. طبیعتا در شرایط بدون تحریم، امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی در اکوسیستم دانش‌بنیان کشور به وجود می‌آید، محدودیت‌های گمرکی و حمل بین‌المللی کالا‌های ایرانی از جمله محصولات دانش‌بنیان تا حد زیادی رفع می‌شود، هزینه‌های دور زدن تحریم‌ها مانند هزینه‌های انتقال پول کاهش می‌یابد، حضور تجار خارجی در کشور و بازدید از کارخانه‌ها و تولیدکنندگان دانش بنیان پررنگ‌تر می‌شود و در نهایت، میزان صادرات دانش بنیان کشور افزایش می‌یابد.