هم‌آوایی چکش و مس؛ سمفونی صنعتی سنتی در زنجان

به گزارش می متالز، این ورقه مسی دیگی است برای غذای نذری حسینیه اعظم زنجان، تق؛ این ورقه مسی گلاب‌پاشی است برای معطر کردن تجمع بزرگ عزاداران حسینی یوم‌العباس، تق؛ این ورقه مسی ظروف جهاز دختر فلان حاجی‌بازاری است، تق؛ این ورقه مسی آفتابه و لگنی برای شست و شوی دست مهمانان خوان فلان‌خان است، تق؛ این ورقه مسی ظرف حنا برای شب حنابندان پسر فلان تاجر فرش افشار است، تق؛ این ورقه مسی تشتی است برای راحتی کار زنان در رختشویخانه، تق، تق، تق، این صدا، سمفونی صنعتی قدیمی در زنجان است.
صدای ترق ترق چکش روی مس، بسیاری از زنجانی‌ها را به یاد راسته مسگرها و صدای بلند کوبیدن چکش و اطاعت ناچارانه مس می‌اندازد. صدایی که برای پدربزرگ و مادربزرگ‌های زنجانی تداعی‌کننده روزگار جوانی و خرید ظروف مسی برای خانه و جهازشان است، صدایی که آنها را به یاد استادکاران بزرگ مس و امضای پای کار و ارزش دادن به ظرف می‌اندازد.
در گذشته، سر و صدای خاصی از بازار مسگرها برمی‌خاست و مردم به این آهنگ و سر و صدا عادت کرده بودند و همه چیز از رونق و حیات کسب و کار خبر می‌داد. این امر برای رهگذری که از این بازار گذر می‌کرد، نشانه رونق فعالیت اقتصادی بود.
متاسفانه با روی کار آمدن ظروف کریستال، چینی، بلور و استیل، این صنعت رفته‌رفته، کم‌فروغ شد اما در سال‌های اخیر به دلایل متعدد، از جمله خاصیت‌های پزشکی، استفاده از ظروف مسی کم‌کم مورد استقبال مردم قرار گرفت.

مرحمت فرموده، ما را مس کنید

استفاده از فلز برای رفع احتیاجات بشری پس از سنگ، گل و چوب مورد توجه انسان‌های نخستین قرار گرفت و در این میان «مس» به دلیل سهولت در استخراج و بهره‌برداری، شکل‌پذیری و چکش‌خواری بالا مورد استفاده قرار گرفت، به طوری که قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک باستان‌شناسی به ۹۵۰۰ سال می‌رسد و پیشینه مسگری در ایران دست‌کم به ۵۰۰۰ سال می‌رسد.
با توجه به کشف کوره ذوب مس در سگزآباد قزوین واقع در تپه قبرستان از سوی دکتر مجدزاده و نزدیک بودن این منطقه به زنجان که احتمالا نخستین کوره ذوب مس بوده و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه نظیر معدن مس رشیدآباد می‌توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد.
با آغاز دوره اسلامی در ایران با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف، روند استفاده از فلزاتی چون مس افزایش یافت زیرا چکش‌خوار و شکل‌پذیر، با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبک‌کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع، کنده‌کاری و... است. در طول تاریخ در کنار دیگر کاربردهای مس، از این فلز برای ضرب سکه نیز استفاده شده است.
اوج هنر فلزکاری دوره اسلامی مربوط به سلجوقیان است که در این دوره، زنجان در کنار مراکزی چون خراسان، موصل، همدان، ری و اصفهان یکی از مهم‌ترین قطب‌های فلزکاری به شمار می‌رفته و به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تهیه ظروف مرصع‌کاری شده، مطرح بوده است.
در دوره ایلخانی با توجه به نزدیکی پایتخت حکومت ایلخانان به زنجان و توجه حکمرانان ایلخان به فلزکاری و نیز وجود گوی‌های مرصع نقره‌کوب مربوط به این دوره که نام سلطان اولجایتو در آن حک شده، می‌توان موقعیت فلزکاری در دوره یادشده را تصور کرد.

ساخت بزرگ‌ترین سینی مسی جهان در زنجان

این روزها که صنعت مسگری در زنجان جان تازه‌ای یافته، صدای ساخته شدن بزرگ‌ترین سینی مسی جهان در زنجان به گوش می‌رسد.
استاد مسگر زنجانی با اشاره به فعالیت ۷ ساله خود در بخش مسگری و فعالیت ۴ساله در حوزه قلم‌زنی و کنده‌کاری، می‌گوید: خوشبختانه صنعت مس و مسگری در استان زنجان پس از سال‌ها احیا شده و علاوه بر ساخت ظروفی که در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت، تنوع و خلاقیت تا حدودی چاشنی تولیدات جدید شده است.
اکبر قزلباش درباره صنعت مسگری در زنجان، ادامه می‌دهد: این صنعت از گذشته‌های بسیار دور در استان زنجان وجود دارد و کیفیتی که مس و ظروف مسی زنجان دارد را نمی‌توان در تولیدات مسی سایر استان‌ها که تولیدات بالایی نیز دارند، یافت.
وی با اشاره به ساخت بزرگ‌ترین سینی مسی جهان، می‌افزاید: این سینی که ۲ متر و ۸۲ سانتی‌متر طول، ۱۳۲ سانتی‌متر عرض و ۳۲۵ کیلوگرم وزن دارد، یک بخش از پکیچ هفت‌تایی سفارش از یکی از کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس است و صد درصد کارهای انجام شده روی سینی اعم از برش‌کاری، جوش‌کاری، قلع زدن، کنده‌کاری و پرداخت پشت سینی در کارگاه حاضر انجام شده است.
عرفانه قزلباش، دختر جوان استاد مسگر که طرح حاشیه بزرگ‌ترین سینی مسی جهان را طراحی کرده است، می‌گوید: مسگری کار سختی است و مردم فقط کار نهایی را می‌بینند اما حالا خوشبختانه مردم به استفاده از ظروف و تزئینات مسی تمایل بیشتری پیدا کرده‌اند و حمایت و اطلاع‌رسانی مسئولان درباره مس و مسگری بسیار حائز اهمیت است.
یک صادرکننده مس نیز درباره صادرات این محصول، می‌گوید: به دنبال آن هستیم که کالاها یا صنایع‌دستی مسی را صادر کنیم که فقط قابلیت تولید در ایران و زنجان را داشته باشد.
محمد جعفریان ادامه می‌دهد: صادرات این محصول، ارزآوری زیادی برای کشور دارد و گسترده شدن این فعالیت سبب می‌شود کارگاه‌های بیشتری به این سمت حرکت کنند. این مهم خلاقیت را وارد بازار کار مس و مسگری می‌کند.

مس زنجان؛ آوازه‌ای رسیده به آن‌سوی مرزها

مس زنجان دارای بالاترین استاندارد در زمینه کیفیت و استحکام است و این صنعت توانسته دوران ۲ دهه‌ای رکود خود را پشت‌سر بگذارد. صنعتگران استان زنجان با تلاش خود در صنایع‌دستی استان زنجان، کیفیت را در کالاهای تولیدی حفظ کرده‌اند و در سال‌های اخیر، صنعت مس استان احیا شده است.
معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان می‌گوید: درحال‌حاضر حدود ۷۰۰ کارگاه مسگری وجود دارد که بیش از ۲۰۰۰ نفر در آنها مشغول به کار هستند. سال گذشته نیز روزانه حدود ۱۵ تن محصولات مسی در قالب ظروف مسی در استان تولید شد.

راهی برای دستیابی به بازارهای جهانی

صنعت مس و مسگری در دورانی که تحریم‌های نفتی به حد اعلای خود رسیده، می‌تواند راهی برای دستیابی به بازارهای جهانی باشد تا علاوه بر اینکه این مهم فرهنگ ایرانی را به کشورهای دیگر صادر می‌کند، ارزآوری زیادی داشته باشد و اشتغال پایداری را نیز در استان ایجاد کند. به عبارت دیگر صدای چکش و مس، سمفونی رونق تولید در استان زنجان است.
الناز خدایی‌فرد با اشاره به ساخت بزرگ‌ترین سینی مسی در زنجان، ادامه می‌دهد: بر اساس آنچه رصد شده، بزرگ‌ترین سینی که فلز مس داشته باشد، برای نخستین‌بار ساخته می‌شود و استادکاری که این سینی را می‌سازد یکی از استادکاران صاحب‌نام زنجان است.
وی از رسیدن آوازه مس زنجان به آن‌سوی مرزها خبر داده و خاطرنشان می‌کند: صادرات صنایع‌دستی به طور غیررسمی و به صورت چمدانی است و محصولات مسی نیز به صورت چمدانی از کشور صادر می‌شوند.