خام فروشی یا فرآوری مواد معدنی/ اختلاف نظر دولت و بخش خصوصی بر سر یک مفهوم

جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهای نفت خیز خاورمیانه و از اعضای اوپک است که سالیانه میلیون ها بشکه نفت خام را برای متقاضیان خود صادر می کند و هیچگاه این موضوع مورد نقد و نظر مسئولان در بخش های مختلف نبوده که این صادرات خام با عمر نزدیک به یک قرن چرا صورت می گیرد و همچنان نیز تداوم دارد .
بررسی صادرات نفت خام ، موضوع مورد بررسی این گزارش نیست و باید در جایگاه خود از دیدگاه صاحب نظران آن مورد بررسی قرار گیرد، اما صدور مواد معدنی مساله مورد بررسی این گزارش است .

تعریف ماده خام معدنی مطابق استاندارد بین المللی

محمد رضا بهرامن رییس خانه معدن ایران گفت : تعریف ماده خام معدنی برابر قانون و استاندارد بین المللی، آنچه که از کوه یا معدن استخراج می شود و در آن هیچگونه تغییر از نظر عیار و شکل صورت نگیرد و ارزش افزوده ای به آن تعلق نگرفته باشد، به منزله ماده خام می توان معرفی کرد .
به گفته وی، سنگ آهن در شمار موادی است که در واقع کانه آرایی می شد و عیار آن ارتقا پیدا می کند و از شکل خام آن را تغییر می دهند و ارزش افزوده به آن داده می شود .
عباسعلی ایروانی، مدیرکل دفتر نظارت بر امور معادن توضیح داد: موادی که از معادن استخراج شده و عملیات فرآوری و کانه‌آرایی روی آنها انجام شده، مواد معدنی خام نامیده می شوند، اما باید توجه کرد که مواد معدنی در طول مراحل فرآوری در هرمرحله نسبت به مرحله بعد خام به شمار می‌آید.
به گفته وی، بررسی ها این امکان را می دهد که ماده معدنی پس از استخراج با انجام عملیات کانه‌آرایی ، امکان جداسازی باطله‌ها را فراهم کند و به این ترتیب در مراحل بعدی و فرآیندهای فرآوری، زمینه افزایش خلوص محصول و کیفیت آن را فراهم می‌کند.

صادرات مواد معدنی نیازمند تعریف راهبرد

رییس خانه معدن ایران معتقد است : نبود راهبرد مشخص در بخش معادن سبب شده تا در دوره های زمانی متفاوت، نسبت به این امر تصمیم گیریهای متفاوتی صورت گیرد، زمانی صدور سنگ تزئینی و ساختمانی آزاد است، بعد عوارض 70 درصدی برای آن وضع می شود، سپس ملغی شد .
وی تصریح کرد: راهبرد صادرات در این بخش به منزله نقشه راه است و همسو با کشورهای صادرکننده مواد معدنی، پیش می رویم و مزیت های خود را نیز باید باز تعریف کنیم .

قابلیت صادراتی بیش از 90 درصد مواد معدنی

تاکنون 68 نوع ماده معدنی در جمهوری اسلامی ایران کشف شده و بررسی ها نشان می دهد که بیش از 90 درصد مواد معدنی موجود در کشورمان، قابلیت صادراتی دارند که از جمله می توان به سنگ آهن،کرومیت، سنگ سرب و روی، سنگ مس در کنار عناصر نادر خاکی اشاره کرد .
علاوه بر کانی های فلزی، غیر فلزی ها نیز از جمله تالک، گوگرد، سیلیس،باریت، سلستین، بنتونیت، زغال سنگ، گیلسونایت، و پودرهای معدنی مانند کربنات کلسیم و غیره برای خود بازارهای صادراتی در نقاط مختلف دنیا به ویژه چین دارند.

صادرات 21.1 میلیون تنی سنگ آهن

آمارهای منتشر شده نشان می دهد که سال 95 مجموع صادرات سنگ آهن به رقم 21 میلیون و 193 هزار تن به ارزش 818 میلیون دلار رسید که از نظر وزن و ارزش به ترتیب 55 و 56 درصد نسبت به سال 94 افزایش یافت .

سیاست دولت برخورد با خام فروشی

محمد رضا نعمت زاده وزیر صنعت، معدن وتجارت معتقد است: دوران فروش مواد معدنی خام پایان یافته و پارسال در دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی معدن در تهران توضیح داد ، براساس فضای پسابرجام باید اهل حرفه در زمینه صادرات مواد معدنی تلاش کنند و در این بخش تحول ایجاد نمایند.
وزیر صنعت تاکید کرد: انتظار می رود که فعالان بخش معدن در اندیشه فرآوری مواد معدنی باشند و ارزش افزوده بیشتری ایجاد کنند.

صادرات سنگ آهن به ارزش یک ششم واردات فولاد

جعفر سرقینی معاون امورمعادن و صنایع معدنی وزارت صنعت براین باور است که نبود راهبرد لازم در زمینه صادرات سبب شد تا برپایه آمارهای موجود در سال های92 - 1384 در مجموع 120 میلیون تن سنگ آهن در کشور به ارزش پنج میلیارد دلار صادر شود، از سوی دیگر در این مدت به میزان 30 میلیارد دلار فولاد وارد کشور شده است و در واقع یک ششم صدور سنگ آهن، ارزش فولاد وارداتی داشتیم.

بهره برداری مفت از معادن

سرقینی معتقد است: افرادی که در دوره 92- 1384 مواد معدنی و سرمایه کشور را به « ثمن بخس » به کشور چین و دیگر کشورها صادر کردند و اینها باید امروز شرمنده باشند، زیرا با حقوق دولتی به خزانه واریز می کنند، در واقع بهره برداری از معادن مفت صورت گرفته است.

هیچ تولیدی به شکل خام صادر نشود

مسعود منصور معاون حفاظت و اموراراضی سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری گفت : بطور کلی باید از صادرات مواد خام جلوگیری شود و تلاش لازم هم صورت گیرد تا هیچ محصولی به شکل خام از کشور صادر نشود.
به گفته وی، چنانچه محصولاتی به شکل قانونی صادرمی شود ، بهتر است ابتدا فرآوری و سپس صادر شود، زیرا خام فروشی ضربه ای بر بنیان های اساسی کشور است.

کارخانه های ایران در فرآوری سنگ ضعف دارند

ابوالقاسم شفیعی رییس انجمن سنگ ایران اظهار داشت: آمار های واقعی نشان می دهد که میزان صادرات سنگ ساختمانی و تزئینی ایران سالیانه به رقم 250 میلیون دلار می رسد که از این رقم 200 میلیون دلار ارزش صدور سنگ خام و بقیه فرآوری شده است .
وی گفت : صنعت فرآوری سنگ ساختمانی وتزئینی ایران ضعیف است و رشد تقاضای سنگ در داخل کشور، مانع از رشد و ارتقای جایگاه ایران در این عرصه شده است.
وی تصریح کرد: ترکیه به عنوان یک رقیب ایران امروز به سطح 2.5 میلیارد دلار صادرات در این بخش رسیده، درحالی که سال 1369 حدود 50 درصد ارزش صادرات ایران را داشت و به زحمت به رقم 40 میلیون دلار می رسید.

صدور خام مواد معدنی ادامه دارد

مهدی کرباسیان رییس هیات عامل سازمان توسعه ونوسازی معادن وصنایع معدنی ایران ( ایمیدرو) افزود: یک واقعیت را باید پذیرفت که برخی از مواد معدنی باید به‌صورت خام صادر شود و این امر کم و بیش ادامه دارد، اما سیاست دولت ایجاد ارزش افزوده در کشور و جلوگیری از خام‌فروشی است.
براساس آمارهای بین المللی، ایران در شمار 10 کشور نخست جهان و اولین کشور خاورمیانه از نظرداشتن ذخایر معدنی است و به استناد گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هفت درصد ذخایر معدنی جهان در ایران جای دارد، اما با وجود این قابلیت در سال های گذشته، ایران نتوانسته از این ویژگی‌ها برای رشد اقتصادی کشور استفاده کند.

ارزش بیش از 7 میلیارد دلاری صادرات مواد وصنایع معدنی

براساس عملکرد تجارت خارجی ایران در سال 95، میزان صادرات مواد و صنایع معدنی به میزان 57 میلیون و 684 هزار و 164 تن به ارزش هفت میلیارد و دو میلیون دلار بود که از نظر وزن وارزش نسبت به سال 94 به ترتیب رشد 38 و 17 درصدی را ثبت کرد .
برابر آمارها، صادرات وزنی تولیدات معادن و صنایع معدنی و ارزشی به ترتیب 44 و 16 درصد ارزش کل صادرات را دارد.

جمع بندی و نتیجه گیری

ماده خام در قانون معادن باید به شکل مشخص تری از سوی قوه مقننه تبیین و تشریح شود و هرگونه گمانه زنی و تفسیر متفاوت را مجریان قانون از آن نداشته باشند، ضمن اینکه شورای عالی معادن نیز باید از دیدگاه صاحب نظران و تشکل های معدنی برای دستیابی به تعریفی واحد در این بخش بهره گیرد .
ضعف ساختار صنعتی، وابستگی به صنایع وارداتی از جمله عواملی است که در دوره های گذشته موجب رونق یا افت صادرات مواد خام شده وانتظار می رود، توافق برجام نقش موثری در نوسازی و بهسازی ماشین آلات بخش معدن شود تا به امر بهبود فرآوری مواد معدنی کمک کند .
امروز علاوه براینکه سنگ آهن به عنوان یک ماده خام مورد ارزیابی قرار می گیرد، شمش فولادی، آلومینیومی ، مسی و ... نیز خام خوانده می‌شود و به این ترتیب همچنان ابهام مساله به قوت خود باقی است و اهل حرفه با آرای متفاوتی روبرو هستند.
فرهنگ بومی سازی صنعت، از اقدامات موثر در چارچوب سیاست های اقتصاد مقاومتی است، اما این مهم در تمامی صنایع قابلیت اجرا ندارد و به عبارتی نیاز به اختراع مجدد چرخ نیست، ولی تا آنجا که امکان دارد از قابلیت های داخلی به منظور فرآوری مواد معدنی باید بهره گیری شود تا ارزش افزوده این مواد در داخل کشور هدایت شود و زمینه اشتغال بیشتری را فراهم سازد .
کلام آخر اینکه جلب و جذب سرمایه گذاری خارجی یکی از راه های اصلی برای جلوگیری از خام فروشی است، زیرا با فناوری روز خارجی می توان مواد معدنی غنی کشور را فرآوری و با بالاترین ارزش افزوده به بازارهای صادراتی، عرضه کرد و ضمن توسعه صنایع ومعادن کشور، در چارچوب سند چشم انداز 1404 حرکتی با شتاب لازم را داشت.