بازیافت نخاله‌های ساختمانی، از زیباسازی تا توجیه اقتصادی

به گزارش می متالز، در طرح توجیهی بازیافت نخاله‌های ساختمانی سعی شده است با معرفی این صنعت اطلاعات بیشتری در زمینه صنعت بازیافت، میزان سرمایه‌گذاری، سودآوری، تسهیلات اعطایی و نرخ‌های بازده سرمایه‌گذاری آن ارائه شود تا آن را به عنوان یک فرصت سرمایه‌گذاری مناسب بررسی کنیم.
حجم روزافزون مواد و زباله‌های شهری به‌ویژه نخاله‌های حاصل از تخریب ساختمان‌ها و بافت‌های فرسوده شهری، مشکلات فراوانی را در شهرهای بزرگ به وجود آورده است که بازیافت این نخاله‌ها و ضایعات ساختمانی کمک زیادی به حفظ محیط‌زیست اطراف‌مان خواهد کرد.
مشکلات زیست‌محیطی که در اثر دفع غیراصولی و غیرفنی این مصالح پدید آمده، توجه پژوهشگران در راستای بازیافت این مواد را به خود جلب کرده است. آمارهای موجود از ترکیب نخاله‌های ساختمانی شهرهای بزرگ ایران نشان می‌دهد که آجر و ملات ماسه سیمان، بتن، ۲ ماده اصلی تشکیل‌دهنده نخاله‌های ساختمانی هستند.
با بررسی انجام شده به طور متوسط روزانه ۱۹هزار تن نخاله ساختمانی در تهران تولید می‌شود. با توجه به اینکه عمر مفید ساختمان در ایران ۳۰سال است، بدون درنظر گرفتن بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله و... عمده‌ترین ترکیبات نخاله‌های ساختمانی شامل آجر، بتن، سنگ ساختمانی، قطعات گچی، چوب، پلاستیک و فلزات می‌شود و کارشناسان عقیده دارند تا ۷۰درصد قابل بازیافت هستند.

نخاله‌های ساختمانی چیست؟

نخاله‌های ساختمانی به مواد زائد جامدی گفته می‌شود که از تغییر وضع، تعمیر و از نو بنا کردن سازه‌ها مانند راه‌ها یا ساختمان‌های مسکونی و تجاری و اداری و... در شهرها حاصل می‌شود. البته این اصطلاح تنها به نخاله‌های ساختمانی محدود نیست، بلکه شامل تمامی مصالح مانند سنگ‌ها، آجرها، بلوک‌ها، گچ‌ها، فولاد، شیشه، الوار، مصالح حاصل از لوله‌کشی و برق‌کشی، پوشش آسفالت بام و... نیز است که این مواد یا در محیط‌زیست تولید شده‌اند (مانند حوادث طبیعی ازجمله زلزله، توفان، گردباد و سیلاب و... ) یا حاصل عملیات ساخت‌وساز و تخریب هستند. به طور کلی، اگرچه تعریف یکسانی برای سی.اند‌.دی در جهان وجود ندارد اما طبقه‌بندی اصلی نخاله بر اساس منشأ و ترکیب نخاله‌های تخریب و ساخت است.

مخاطرات زیست محیطی

پسماندهای ساختمانی و عمرانی اگرچه خطرات کمتری نسبت به مواد زائد جامد شهری برای سلامت بشر و محیط‌زیست دارند ولی دفع بی‌رویه و مدیریت ناصحیح این پسماندها پس از دفع، میزان خطر این پسماندها را تشدید می‌کند.
گچ و آهک موجود در این پسماندها، در مقدارهای زیاد به صورت شیرابه وارد آب‌های سطحی و زیرزمینی شده و ضمن بالا بردن خاصیت قلیایی آب، طعم تلخی نیز به آب می‌دهد. قلیایی بودن زیاد می‌تواند سبب واکنش‌هایی بین قلیایی و بعضی کاتیون‌ها در آب شود. در برخی از موارد رسوب حاصل می‌تواند باعث مسدود شدن خلل و فرج خاک شود. گچ می‌تواند سبب تغییر در ترکیب شیمیایی خاک شود. برخی از فلزات سنگین و ترکیبات آنها ازجمله سرب، روی، مس و... که در مصالح و اجزای ساختمان به‌کار رفته‌اند، بر اثر تخریب بنا به شکل ترکیب و فلز در محیط تخلیه می‌شوند. برخی از فلزات موجود در نخاله‌های ساختمانی، تحت‌تاثیر شرایط خاک به صورت ترکیبات محلول وارد آب‌های سطحی و زیرزمینی شده، علاوه بر آنکه آب را به مواد سمی آلوده می‌کنند ممکن است طعم آب را نیز تغییر دهند. فلزات مس و روی اثر تشدید‌کنندگی داشته و در مواقعی که هر دو موجود باشند، اثر سمی بر گونه‌های بیولوژی خاک خواهند داشت. وجود لوله‌های سربی خطر مهمی برای ارگانیسم‌های موجود در آب و خاک است. آلومینیوم در شرایط اسیدی خاک وارد جریان‌های آبی شده که می‌تواند برای موجودات آبزی به‌ویژه ماهی‌ها بسیار مهلک باشد. مواد آلی بر اساس نوع آنها می‌توانند شرایط نامطلوبی در محیط‌زیست ایجاد کنند. قیر سبب بسته شدن منافظ خاک شده و شرایط نامطلوب رشد گیاهان را فراهم می‌کند. مواد رنگی می‌تواند تاثیرات نامطلوبی بر حیات جانوری و گیاهی خاک داشته باشد. برخی از مواد فسادپذیر بر اثر تخمیر و تجزیه تولید گاز کرده که به‌دنبال آن شرایط نامطلوبی برای خاک ایجاد خواهد کرد.
همچنین بر اثر تخریب این مواد آلی، شیرابه حاصل در صورت راهیابی به منابع آبی سبب کاهش اکسیژن محلول شده و محیط نامساعدی را برای زیست موجودات فراهم می‌کند. مواد نفتی موجود در مخازن ساختمان‌ها ممکن است هنگام تخریب به محیط راه یافته و سبب آلودگی آب و خاک شوند. برخی از مواد آلی ازجمله پلاستیک‌ها که در ساخت لوله به کار گرفته می‌شوند، به دلیل تجزیه نشدن، شرایط نامطلوب فیزیکی خاک و شرایط زیست موجودات را فراهم می‌کنند. مواد زائد ساختمانی با توجه به دانه‌بندی سبب تغییر بافت خاک می‌شود. گرد سیمان سبب کاهش خلل و فرج خاک شده و از تخلخل خاک می‌کاهد. قیر سبب بسته شدن منافذ خاک می‌شود. انباشته شدن نخاله‌های ساختمانی منظری ناهمگن در محیط ایجاد کرده که می‌تواند کاهش بهره‌مندی اقتصادی را درپی داشته باشد. وجود محل تجمع یا دفع مواد حاصل از تخریب می‌تواند بر کاربری زمین‌ها و نرخ آنها آثار سوء داشته باشد.

اهداف بازیافت نخاله‌های ساختمانی

جلوگیری از آلودگی محیط (آب، خاک و سنگ)، بازیافت مصالح قابل‌مصرف، هدایت صحیح مواد زائد به محل‌های دفن و درنهایت زیباسازی اهداف عمده تعیین‌تکلیف نخاله‌های ساختمانی است. مواد بازیافتی وزن کمتری نسبت به مصالح اولیه دارند. همچنین هوازدگی و عوامل محیطی باعث کاهش دانسیته خواهد شد. وجود سیمان در مواد بازیافتی دوام در برابر حمله سولفات‌ها را خدشه‌دار خواهد کرد. مواد بازیافتی با افزودن مصالح مرغوب‌تر قابل استفاده دوباره هستند. نخاله‌ها در بسیاری از پروژه‌ها کاربرد دارند به‌ویژه در پروژه‌های راهسازی، محوطه‌سازی و معابر استفاده می‌شود.
در کشورهای در حال توسعه، نخاله‌های ساختمانی بخش بزرگی از زباله‌های شهری را به خود اختصاص می‌دهند که علاوه بر هزینه بسیار برای دفع آن، پیامدهای نامطلوبی بر محیط‌زیست دارند. حجم نخاله‌های ساختمانی به حدی است که اکنون این مسئله نه‌تنها در ایران که در کشورهای پیشرفته نیز یک مشکل اجتماعی و زیست محیطی است. بازیافت نخاله‌های ساختمانی نه تنها به حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست کمک می‌کند، بلکه با بکارگیری روش‌های علمی، توجیه اقتصادی دارد.
از طرفی بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی برای ساخت راه‌ها، تولید بتن، آجر و سایر مصالح ساختمانی، کمبود مصالح طبیعی را نیز درپی دارد.
نخاله‌های بنایی ناشی از تخریب ساختمان‌ها در کشورهای اروپایی حجم بزرگی را دربرمی‌گیرد، به گونه‌ای که طرفداران محیط‌زیست بیش‌ازپیش نگران بهداشت جامعه شده‌اند.

دفع غیراصولی نخاله

حجم بسیار زیاد نخاله‌های ساختمانی و دفع غیراصولی آنها مشکلات بسیار فراوانی را برای شهرها ایجاد می‌کند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• مشکلات زیست محیطی
• نیاز به مکان دفن زباله
• ایجاد چشم‌انداز نامناسب

افزون بر این مسائل، به دلیل نیاز روزافزون به مصالح سنگی، برداشت از منابع طبیعی که بیشتر در مسیر رودخانه‌ها وجود دارند، منجر به بروز سیلاب‌های خطرناک شده است. همچنین ریختن نخاله‌های ساختمانی در بستر رودخانه‌ها موجب تغییر نظام طبیعی رودخانه و ورود مواد مضر موجود در این نخاله در چرخه آب‌های زیرزمینی می‌شود.
جنبه‌ اقتصادی بازیافت نخاله‌های ساختمانی
جنبه‌های اقتصادی بازیافت نخاله‌های ساختمانی نیز در کنار مسائل فنی آن، به همان مقدار دارای اهمیت است. مهم‌ترین عوامل توجیه اقتصادی بازیافت نخاله‌های ساختمانی عبارتند از:

• هزینه زیاد مصالح اولیه
• هزینه حمل نخاله از محل تولید به مکان دفع
• هزینه دفن نخاله

افزایش روزافزون بهای مصالح اولیه و نیز خسارت‌های غیرقابل جبران زیست‌محیطی بلندمدت، موضوع بازیافت نخاله‌های ساختمانی را مهم می‌کند.
کاربری نخاله‌های ساختمانی بازیافت شده به عوامل زیادی مانند حجم و ترکیب نخاله، ماشین‌آلات بازیافت نخاله، کیفیت مصالح تولیدی، میزان تقاضا و... بستگی دارد.
در این طرح توجیهی بازیافت نخاله‌های ساختمانی مصالح حاضر از بازیافت در دو زمینه بررسی و ارائه می‌شود:

• جدول‌های بتنی
• دیوارهای پیش‌ساخته ساختمانی
• مصالح دانه‌بندی ‌شده
• بازیافت نخاله‌های ساختمانی

بازیافت، انجام دادن فرآیند دوباره روی مصالح احیا شده و تبدیل آن به مصالح جدید و قابل استفاده است. غیر از هزینه دفع، چند دلیل دیگر نیز برای افزایش توجه به بحث بازیافت نخاله‌های ساختمانی وجود دارد. کاهش قابلیت استفاده از منابع با کیفیت بالا برای ساختن مصالح ساختمانی از مهم‌ترین دلایل است. در بسیاری از موارد، منابع مصالح بکر و دست‌نخورده فاصله زیادی از محل اجرای پروژه‌ها دارد و هزینه‌های حمل‌ونقل پیمانکاران را مجاز می‌کند تا در جست‌وجوی یک منبع جایگزین محلی (در دسترس) باشند. برای نمونه مصالح سنگی از سنگ لاشه به‌وجود آمده است و می‌تواند یک منبع مناسب و کافی برای بستر جاده و خاک‌ریزی باشد. فایده دیگر استفاده از اینگونه مصالح سنگی آن است که ارزش مصالح سنگی به‌دست آمده از سنگ‌های دست نخورده بیشتر از آن است که اینچنین کاربردهای کم‌اهمیتی مانند خاک‌ریزی داشته باشد. در اینگونه موارد استفاده از مصالح سنگی تخریب شده یک جایگزین ارزان و مناسب است.
از دیدگاه بازیافت، از بیشتر مصالح استفاده دوباره شده و منابع کمتری مصرف می‌شوند. در عملیات بازیافت، میزان منابع و تجهیزات سرمایه‌ای می‌توانند از سلسله مراتب زیر پیروی کنند:

• بازیافت در کارگاه ساختمانی (برای کاهش حمل‌ونقل )
• بازیافت در محل با جداسازی و حداقل آماده‌سازی
• بازیافت در یک ایستگاه مرکزی
• بازیافت در یک واحد دوردست (بالای ۲۰۰ مایل)
• موانع موجود در راه بازیافت نخاله‌های ساختمانی

مهم‌ترین مانع برای افزایش بازیافت تغییر‌پذیری منابع بازیافت‌کننده‌ها است. تغییر‌پذیری این نخاله‌ها به این عوامل بستگی دارد:

• ترکیب گوناگون نخاله‌ها
• گستردگی فعالیت‌های ساخت و تخریب

در این بین آنچه مهم است توجه به طرح توجیهی بازیافت نخاله‌های ساختمانی است.