بررسی بودجه خانوار و نحوه انجام آن

به گزارش می متالز، بــررســی‌ هـزینــه‌ و درآمد خانــوار (بودجه‌ خانوار)، برای‌ اولیــن‌ بــار در ســال‌ ۱۳۱۴ تــوســط بــانـک‌ ملـی‌ انجــام شــده و هــدف‌ اصلــی‌ ایــن‌ بـررسـی، بـــه‌ دست‌ آوردن‌ ضرایب‌ مصرف‌ برای‌ محاسبه‌ شاخص‌ هزینه‌ زندگی‌ بوده است.

می‌توان مهم ترین اهداف بررسی بودجه خانوار را به شرح ذیل خلاصه نمود:

• شناسایی الگوها و عادات مصرفی خانوار و مطالعه در مورد روند تغییرات آنها در اثر تحولات اقتصادی و اجتماعی
• تعیین ضرایب اهمیت کالاها و خدمات مورد مصرف خانوار ها به منظور محاسبه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی
• تعیین سهم هزینه های مختلف در هزینه کل خانوار واطلاع از چگونگی مصرف در بین طبقات مختلف جهت اتخاذ تصمیم درمورد تامین رفاه نسبی و حداقل معیشت
• برآورد کلیه هزینه های مصرفی خانوار به منظور استفاده در محاسبات ملی
• ارزیابی اثرات اقتصادی و اجتماعی برنامه های دولت در وضع زندگی خانوار ها از نظر ترکیب هزینه های مصرفی آنها
• برآورد میزان تولید بعضی از کالاهای مورد مصرف خانوارها که از طرق دیگر به سهولت قابل محاسبه نیست
• محاسبه حساسیت درآمدی تقاضا، میل نهایی به مصرف و میل نهایی به پس انداز در جامعه
• آگاهی از ویژگی جمعیتی جامعه و چگونگی اثرات آنها در هزینه و درآمد خانوار ها

سابقه بررسی:

اولین بررسی بودجه خانوار به عنوان یک طرح آماری درسال ۱۳۱۴ در هفت شهر کشور صورت گرفت. هدف از این بررسی به دست آوردن ضریب اهمیت کالاها و خدمات مصرفی به منظور محاسبه شاخص هزینه زندگی بر پایه سال ۱۳۱۵ بود. در سال ۱۳۳۸ به منظور تجدید نظر در ضرایب اهمیت کالاها به خدمات جهت محاسبه شاخص هزینه زندگی، بررسی فوق الذکر توسط بانک ملی ایران در ۳۲ شهر کشور انجام شد. با تاسیس بانک مرکزی و انتقال وظایف مربوط به گردآوری و تجزیه  وتحلیل آمارهای گوناگون به این بانک، بررسی بودجه خانوار طی سال های ۱۳۵۲-۱۳۴۴ سالانه و به طور مرتب توسط اداره آمار اقتصادی بانک مرکزی در سطح ۳۲ شهر کشور به مورد اجرا گذاشته شد.

در سال ۱۳۵۳ که به عنوان سال پایه شاخص ها انتخاب شده بود، تعداد شهرهای مورد بررسی در سطح کشور به ۷۴ شهر افزایش یافت. از سال ۱۳۶۳ تاکنون این طرح توسط اداره آمار اقتصادی به صورت سالانه انجام شده و نتایج طرح در قالب بررسی بودجه خانوار در مناطق شهری ایران منتشر می شود.

در سال ۱۳۷۶ با تغییر در الگوی مصرفی خانوارها و با توجه به آخرین توصیه های سازمان ملل (sna) تغییراتی در پرسشنامه داده شد. در سال پایه بعدی که در سال۱۳۸۳ بودجه با توجه به طبقه بندی جدید (coicop) که توصیه شده توسط سازمان ملل است، تغییراتی در پرسشنامه ایجاد شد. مهم ترین تغییرات اعمال شده افزایش گروه های هزینه از ۸ گروه به ۱۲ گروه بوده است. سال ۱۳۹۰ آخرین سال پایه است که در ۷۹ شهر و با افزیش قابل توجهی در حجم نمونه نسبت به سال پایه قبل اجرا شده است.

نحوه انتخاب خانوار نمونه:

روش انتخاب خانوار نمونه در داخل هر استان بر اساس روش نمونه گیری سه مرحله ای است:

مرحله اول- در این مرحله شهرهای نمونه بر اساس ضوابطی معین می شوند که در آخرین تجدید نظر در طرح های مختلف اداره آمار اقتصادی، تعداد ۷۹ شهر نمونه از کل مناطق شهری استان های مختلف کشور انتخاب شده است.

مرحله دوم - در این مرحله بلوک های مورد نیاز به روش نمونه گیری سیستماتیک از بین بلوک های فهرست برداری شده در شهرهای منتخب در سال قبل از سال پایه انتخاب می شود.

مرحله سوم - این مرحله اختصاص به انتخاب خانوارهای نمونه دارد. بدین منظور در هر بلوک منتخب با توجه به حجم بلوک مضربی از چهار خانوار به روش نمونه گیری سیستماتیک انتخاب می گردند و جهت تعدیل نوسانات فصلی، در هر فصل  سال یک چهارم خانوارهای نمونه مورد بررسی قرار می گیرند.

پرسشنامه:

در طرح بودجه خانوار به منطور نیل به اهداف بررسی، جمع آوری اطلاعات در قالب پرسشنامه هایی شامل ۵ بخش به شرح ذیل است، انجام می شود. در هر یک از این بخش ها به وجوه خاصی از مشخصات زندگی خانوارها توجه شده و پرسش هایی مطرح شده است.

۱- خصوصیات اجتماعی خانوار: این بخش شامل مواردی چون سن، جنسیت، مدرک تحصیلی، وضع فعالیت اقتصادی، وضعیت شغلی و ... که بیانگر نوع رابطه فرد با دیگر اعضای خانوار یا رابطه فرد با اجتماع بیرون از خانوار است.

۲- مشخصات ساختمان، لوازم زندگی و تسهیلات محل سکونت خانوار: در این بخش مشخصات ساختمان محل سکونت، لوازم مورد استفاده خانوار وتسهیلات عمومی رفاهی که خانوار از آنها استفاده می کند پرسش می شود.

۳- هزینه های خانوار: در این بخش ازکالاها یا خدمات مصرف شده در خانوار سوال می شود. این بخش طیف وسیعی از هزینه های خانوار از خرید کوچکترین وسیله آشپزخانه تا خرید کل محل سکونت یا هزینه های مسافرت، خدمات دریافتی از سازمان ها و ادارات یا شرکت ها و حتی دیگر خانوار ها را در بر می گیرد. اطلاعات مورد نیاز در زمینه هزینه در مورد یک کالا یا خدمات شامل چگونگی تهیه یا دریافت و مبلغ پرداخت شده است.

در پرسش از کالاهای خوراکی و غیر خوراک مورد استفاده در خانوارها عادت های معمول خرید و تامین احتیاجات مدنظر قرار گرفته و بر این اساس پرسش از مصرف این کالا ها به چهار دوره زمانی مختلف دو روز گذشته، هفته گذشته، ماه گذشته و کل سال یا ۱۲ ماه تقسیم شده است. از آنجا که گزارش طرح به صورت سالانه استخراج و منتشر می شود برای تبدیل هزینه های سه دوره غیر سالانه به سالانه از ضرایب مناسب استفاده می شود.

۴- درآمدهای خانوار: درآمدهای ممکن اعضای شاغل خانوار به هفت دسته درآمد:

1. درآمد از مزد و حقوق - بخش دولتی و عمومی
2. درآمد از مزد و حقوق - بخش خصوصی
3. درآمد از مزد و حقوق - بخش تعاون
4. درآمد از مشاغل آزاد کشاورزی
5. درآمد از مشاغل آزاد غیر کشاورزی
6. درآمدهای متفرقه (نظیر حقوق بازنشستگی، درآمد از محل اجاره املاک و مستغلات و ....)
7. درآمد حاصل از فروش کالاهای دست دوم

تقسیم شده است. برای برآورد وضعیت درآمدی خانوار ها در این بخش درآمدهای اعضای خانوار که شامل یکی از گروه های درآمدی ذکر شده است، پرسش می شود. در ثبت درآمدها درآمد ناخالص، مالیات، بازنشستگی و درآمد خالص مد نظر قرار می گیرند.

۵ - تسهیلات اعتباری دریافتی: در آخرین بخش وضعیت استفاده خانوار از تسهیلات اعتباری بانک ها، موسسات اعتباری و دیگر نظام های پولی موجود و مرسوم در جامعه پرسش می شود.

روش جمع آوری اطلاعات

تکمیل پرسشنامه بررسی بودجه خانوار از طریق مراجعه مستقیم متصدیان جمع آوری آمارهای اقتصادی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به خانوارهای نمونه و مصاحبه (با حضور سرپرست) صورت می پذیرد.