چالش‌های طرح عبور از خام‌فروشی نفت

به گزارش می متالز، تصویب «کلیات طرح افزایش ظرفیت پالایشگاه میعانات گازی و نفت‌خام با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی» یکشنبه گذشته (دوم تیر) با ۱۳۶ رای موافق از مجموع ۲۰۲ نماینده حاضر در صحن علنی مجلس، خبری بود که در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی بازتاب داشت. هدف اصلی این طرح جذب سرمایه‌های مردمی برای توسعه «پتروپالایشگا‌ه‌ها» به منظور افزایش ظرفیت تولید فرآورده‌های نفتی است تا از این طریق با تحریم‌های نفتی آمریکا مبارزه شود.

 کارشناسان عقیده دارند کلیات این طرح به‌عنوان پادزهری علیه تحریم‌های نفتی آمریکا قابل قبول است زیرا می‌تواند صنعت نفت را به‌عنوان بخش مهمی از اقتصاد کشور در مقابل این تحریم‌ها واکسینه کند. اما در عین حال، طرح یاد شده در نگاه کارشناسان خالی از ایراد نیست و نقدهایی به مهم‌ترین بند آن یعنی «اعطای تنفس خوراک یک یا دو ساله به پتروپالایشگاه‌ها» وارد می‌شود.

در این گزارش تلاش شده با نگاهی به نظرات کارشناسان و همچنین نامه‌ای که شبکه تحلیلگران اقتصاد مقاومتی خطاب به علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی نوشته‌اند؛ مزایا و معایب این طرح مورد بررسی قرار گیرد.  نامه یاد شده جهت تاکید بر ضرورت اصلاح و سپس تصویب طرح توسعه ظرفیت پتروپالایشی کشور نوشته شده است.

 تنفس خوراک و چند نکته

 نگارندگان این نامه از «تنفس خوراک» که یکی از کلیدی‌ترین بندهای طرح ارائه شده از سوی کمیسیون انرژی مجلس است، به‌عنوان زمینه‌ای برای افزایش جذابیت صنعت پتروپالایش نفت خام برای بخش خصوصی و جلب مشارکت اقتصادی مردم یاد می‌کنند. منظور از «تنفس خوراک»، اعطای خوراک در تمام یا بخشی از سال‌های اول و دوم پس از بهره‌برداری واحد پتروپالایشگاهی است و هزینه خوراک در این مدت به‌عنوان وام صندوق توسعه ملی به مجموعه سهامداران پتروپالایشگاه به حساب می‌آید.

اعطای تنفس خوراک در این طرح از دو جهت موجب جلب مشارکت اقتصادی سهامداران می‌شود: نخست بهبود سوددهی اقتصادی با افزایش نرخ بازده داخلی (IRR). به این معنا که استفاده از این روش، نرخ بازده داخلی طرح را تا بیش از ۲۲ درصد افزایش می‌دهد که باعث افزایش جذابیت طرح برای سرمایه‌گذاران خواهد شد. دوم، کاهش دوره بازگشت سرمایه به یک سال.

در شرایط عادی، دوره بازگشت سرمایه طرح‌های پتروپالایشگاهی همراه با سود آن پس از گذشت ۸ سال از ابتدای بهره‌برداری پروژه اتفاق می‌افتد که این زمان با توجه به فرهنگ اقتصادی و اجتماعی در کشور ما یک زمان طولانی برای بازگشت سرمایه به حساب می‌آید و موجب عدم استقبال مردم و بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در چنین پروژه‌هایی می‌شود. اما در مدل تنفس خوراک، دوره بازگشت سرمایه به یک سال پس از بهره‌برداری واحد تقلیل می‌یابد که قطعا در جلب اطمینان خاطر بخش خصوصی و مردم در مشارکت طرح‌ها موثر است.

«اعطای تنفس خوراک» در شرایطی به‌عنوان یک نقطه مثبت برای پیشبرد طرح توسعه پتروپالایشگاه‌ها شناسایی شده که اتفاقا کارشناسان اقتصادی آن را نقطه ضعف این طرح می‌دانند. از نگاه این کارشناسان، اعطای تنفس خوراک به مدت یک یا دو سال به مثابه رانتی است که از جیب دولت برای اجرای یک طرح پرداخت می‌شود.

این در حالی است که به نظر می‌رسد اگر این بند از این طرح حذف شود، نقطه قوتی  برای آن باقی نمی‌ماند. در واقع کارشناسان عقیده دارند تنفس خوراک در این طرح یک «مزیت نسبی» نیست زیرا اصولا تعریف مزیت نسبی برابر با اعطای کمک دولتی نیست بلکه به معنای استفاده بهینه از امکانات موجود است.

 با وجود این انتقادات، با توجه به شرایط فعلی کشور و این نکته که در تمام طرح‌ها نمی‌توان تنها مسائل اقتصادی را دید و مسائل ژئوپلیتیک دیگر نیز اهمیت دارند، شاید اعطای تنفس خوراک به طرحی این‌چنینی که می‌تواند کشور را در مقابل تحریم‌ها واکسینه کند، منطقی به نظر برسد.

 با این حال، اگر قرار بر این است که حمایتی تحت عنوان «تنفس خوراک» اعطا شود، باید در شرایط مساوی اعطا شده و شرایط بازپرداخت آن به شکل ارزی کاملا شفاف باشد زیرا وام‌های صندوق توسعه ملی ارزی بوده و بازپرداخت آنها نیز باید به شکل ارزی باشد. 

در عین حال روز گذشته رئیس مجلس شورای اسلامی در رابطه با بندی در طرح توسعه پتروپالایشگاه‌ها که هزینه خوراک مورد تنفس را به‌عنوان «وام صندوق توسعه ملی به مجموعه سهامداران پتروپالایشگاه» به حساب آورده، توضیح داد: به دلیل اینکه صندوق توسعه ملی در این بند موظف شده به مجوزهای تنفس خوراک اجازه بهره‌برداری بدهد، اشکال قانون اساسی وجود دارد زیرا برداشت از صندوق توسعه ملی نیاز به اذن مقام رهبری دارد.

به گفته لاریجانی، به‌منظور استفاده از ظرفیت صندوق توسعه ملی برای توسعه پالایشگاه‌ها، به مقام رهبری نامه‌ای نوشته شده که هنوز پاسخ نداده‌اند. زمانی که پاسخ ایشان را دریافت کنیم در این باره تصمیم‌گیری خواهد شد. به گزارش «شانا» در جریان طرح افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ میعانات گازی و نفت خام با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی که روز گذشته در صحن علنی مجلس بررسی شد، نمایندگان با پیشنهاد سیدفرید موسوی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس مبنی بر حذف عبارت «صندوق توسعه ملی موظف است به این مجوزها تعهد تنفس خوراک ارائه کند» موافقت کردند.

چالش هدایت نقدینگی در یک طرح

 اما در ادامه نامه یاد شده، «هدایت نقدینگی» در حالی در کنار اشتغال‌زایی یک میلیون نفری برای حداقل ۴۰ سال، لکوموتیو اقتصادی و رونق تولید و بی‌اثرسازی تحریم‌های نفتی به‌عنوان یکی از مزایای این طرح عنوان شده است که از نظر اقتصاددانان، هدایت نقدینگی اصطلاحی فاقد معنا است، زیرا نقدینگی اصولا «قابل کنترل» است نه «هدایت‌پذیر». در واقع تجربه ثابت کرده است هدایت نقدینگی در بازار، به سمت مسیری غیر از جایی که صاحبان آن تشخیص می‌دهند سودآور است، تقریبا غیرممکن بوده. 

با وجود این دیدگاه از سوی اقتصاددانان، در این نامه در این زمینه تاکید شده است: «یکی از فواید طبق گزارش بانک مرکزی، نقدینگی کشور در آذرماه سال ۱۳۹۷ بیش از ۱۷۰۰ هزار میلیارد تومان بوده است. بنابر نظر کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس، تامین مالی داخلی برای افزایش ۲ میلیون بشکه در روز به ظرفیت پالایش و پتروپالایش نفت کشور، نیازمند حدود ۴۰ میلیارد دلار معادل ۴۰۰ هزار میلیارد تومان سرمایه است که با توجه به نقدینگی موجود در جامعه، در یک بازه زمانی مشخص قابل جمع‌آوری است. کافی است مردم و بخش خصوصی نسبت به دریافت سود قطعی مشارکت در پروژه‌های مذکور مطمئن باشند.»

پیشنهادهایی برای بهبود طرح

 شبکه تحلیلگران اقتصاد مقاومتی در ادامه برای بهبود طرح توسعه پتروپالایشگاه‌ها، پنج پیشنهاد به رئیس مجلس ارائه داده‌اند. عدم تمرکز بر احداث پالایشگاه‌های کوچک (مینی ریفاینری) در این طرح نخستین پیشنهاد است زیرا در دنیا احداث پالایشگاه‌هایی با ظرفیت بین ۲۰ تا ۵۰ هزار بشکه در روز منسوخ شده و از سویی اجرای یک پتروپالایشگاه کامل در مقیاس کوچک از نظر فنی و اقتصادی غیر ممکن است.

لزوم توجه به احداث مجتمع‌های بزرگ پتروپالایشگاهی دومین پیشنهاد برای بهبود این طرح است و بر احداث پارک‌های جدید شیمیایی که از سال‌ها پیش در دنیا مورد توجه قرار گرفته است تاکید دارد. به این ترتیب به منظور دستیابی به نتیجه مطلوب و ارتقای کارآیی طرح احداث پتروپالایشگاه‌ها، توجه به احداث پارک (hub) شیمیایی بزرگ در سواحل جنوبی کشور امری ضروری و مهم شناسایی شده است.

سومین پیشنهاد، تهیه مدلی برای ارائه ضمانت سرمایه‌گذاری به بخش خصوصی و مردم است زیرا برای جلوگیری از ایجاد هرگونه رانت و جلب اعتماد بخش خصوصی و مردم لازم است مدلی برای ارائه ضمانت سرمایه‌گذاری توسط دستگاه‌های اجرایی و نظارتی تهیه و تدوین شود تا اطمینان جامعه برای سرمایه‌گذاری ایمن در طرح‌های ملی اقتصادی حاصل شود.

توجه به بازار پر تقاضای صنعت پتروشیمی پیشنهاد چهارم نگارندگان این نامه است. در این بخش به گزارش اوپک در رابطه با تقاضای نفت برای صنعت پتروشیمی اشاره شده است. طبق این گزارش، تقاضای نفت از سوی صنعت پتروشیمی، با افزایشی معادل 4.5میلیون بشکه در روز، از ۱۳ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۷، به 17.5 میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۴۰ می‌رسد که بیشترین متوسط رشد در بین صنایع مختلف است.

به این ترتیب به دلیل حجم بالای مواد پتروشیمیایی تولیدی توسط هر پتروپالایشگاه، در یک دوره کوتاه می‌توان به تولیدکننده پیشتاز محصول‌های پتروشیمیایی منطقه تبدیل شد.  پنجمین و آخرین پیشنهاد به اجرای پروژه‌های آپگریدینگ پالایشگاه‌های موجود (بهینه‌سازی و ارتقای کمی و کیفی فرآورده‌ها) مربوط می‌شود.

بر این اساس پیشنهاد شده است پالایشگاه‌های موجود در اولویت این طرح قرار گیرند زیرا درحال حاضر تولید نفت کوره با متوسط ۲۳ درصد در سبد فرآورده‌های پالایشگاه‌های نفت کشور، هم اقتصاد این پالایشگاه‌ها را ضعیف کرده است و هم به خاطر وضع قوانین زیست‌محیطی که از ابتدای سال ۲۰۲۰ میلادی (دی‌ماه ۱۳۹۸) در جهان اعمال خواهد شد، ممکن است موجب وقوع بحران در صادرات این فرآورده شود. تبدیل این واحدهای قدیمی به پتروپالایشگاه موجب می‌شود که تولید نفت‌کوره آنها به زیر ۶ درصد کاهش یابد. فناوری‌هایی نظیر کک‌سازی تاخیری می‌توانند تولید این ماده در پتروپالایشگاه‌ها را به صفر درصد نیز برسانند.