پایش مخاطرات طبیعی و تولید اطلاعات پایه، شاهراه حیاتی تولید و حفظ ثروت

به گزارش می‌متالز، به بهانه مسائل مرتبط با مخاطرات طبیعی که خسارات زیادی را در کشور به بار آورده  و نقش این سازمان در ارتقای بخش معدن در شرایط تحریم مصاحبه با ایشان را می‌خوانیم:

سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور را چگونه برای عموم جامعه معرفی می‌کنید و جامعه باید رد پای این سازمان را در کجا پیدا کنند؟

بهتر است در جواب به این سوال، اشاره‌ای به شعار اصلی این سازمان داشته باشم. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با دو شعار مهم،  اهداف خرد و کلان خود را توضیح می‌دهد: تولید ثروت از طریق تولید اطلاعات پایه و اکتشافات معدنی و جلوگیری از هدررفت سرمایه از راه پایش و جلوگیری از مخاطرات طبیعی.

تولید اطلاعات پایه در حوزه اکتشافات معدنی و زمین‌ شناسی انجام می‌شود. بسیاری از این اطلاعات در شناسایی مناطق مستعد معدنی، مباحث عمرانی و زیرساختی کشور و درنهایت اشتغالزایی بسیار مهم و حیاتی هستند. در حوزه عمرانی، حدود  380 لایه اطلاعاتی در قالب بیش از 95 عنوان نقشه کاربردی در کشور تولید شده که این اطلاعات باید در بحث جانمایی شهرها، سدها، معادن، زیرساخت‌های عمرانی و  به طورکلی مباحث آمایش سرزمین به کار ‌رود. در حوزه معدنی نیز بسیاری از این اطلاعات به کمک بخش خصوصی آمده و  با کاهش ریسک، سرمایه‌گذاری در معادنی چون طلا، آهن، مس، سرب، روی، مولیبدن و... انجام شده است.

اما در بحث جلوگیری از هدررفت سرمایه از راه پایش و جلوگیری از مخاطرات، باید گفت که بروز رخدادهای مخاطرات طبیعی هرساله رقم قابل ملاحظه‌ای از خسارات را به کشور وارد خواهد کرد و می‌توان گفت که رقمی حدود 7.4 درصد ناخالص ملی صرف زیان‌های ناشی از این رخدادها می‌شود. سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با منشایابی و پایش آنها در مباحث شهری و عمرانی در صورت توجه نهادهای عمرانی نقش مهمی را ایفا می‌کند.

برخی دیگر از فعالیت‌های این سازمان که با زندگی مردم گره خورده را می‌توان شامل این موارد دانست: حوزه زمین شناسی پزشکی (شناخت بیمارهای انسان با منشا زمین)، زمین گردشگری (شناسایی مناطق مستعد جهت توسعه گردشگری و ژئوپارک‌ها)، زمین شناسی دریایی(شناسایی سواحل، مرزها، پهنه‌ها و منابع آبی)، شناخت منابع آبهای کارستی و زمین‌شناسی کشاورزی.

نقش سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در پیشگیری و کاهش اثرات مخاطرات طبیعی در کشور چیست؟

هماهنگونه که می‌دانید مخاطرات طبیعی بر اساس خاستگاهشان به دو دسته با منشا اقلیمی و یا زمینی تقسیم می‌شوند. البته طیف گسترده‌ای از مخاطرات در اثر برهم کنش عوامل اقلیمی و زمینی و دخالت‌های انسان ایجاد یا تشدید می‌شوند. بنابراین روشن است که دست کم مجموعه مخاطرات با منشا زمینی باید در سازمان مطالعه شوند.

این مخاطرات از نظر دامنه اثر، مدت زمان اثر، میزان خسارت مستقیم و غیرمستقیم بسیار متنوع هستند و مواردی مانند شناسایی گسل‌های لرزه‌زا، فرونشست زمین، فروچاله‌ها، لغزش و یا رانش لایه‌های زمین و ناپایداری دامنه‌ای، فرسایش و رسوب، گردو غبار، سیل­‌خیزی، آلودگی های طبیعی و ورود آنها به هوا و چرخه آب و غذا، رفتارشناسی آتشفشان‌ها، تغییر اقلیم و آثار آن بر زمین، مسایل آب زمین‌شناسی، زمین‌شناسی پزشکی و محیط زیست را شامل می‌شوند.

به‌طورکلی رویکرد سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نسبت به مخاطرات طبیعی در چهار بخش قابل تقسیم است که عبارتند از 1) پدیده‌شناسی 2) پایش و هشدار 3) برنامه مواجهه، مقابله و سازگاری  4) احیا و بازسازی.

ازسوی دیگر موضوع مدیریت مخاطرات طبیعی یک چالش چند بعدی است و طبیعتا در فرایند مدیریت، دستگاه‌های علمی، پژوهشی و اجرایی مختلف در کشور باید در کنار یکدیگر نقش موثر خود را ایفا کنند تا در نهایت پیشگیری و کاهش اثرات محقق شود.

به این منظور سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به عنوان یک دستگاه تخصصی در بدنه اجرایی دولت، به عنوان متولی، همکار یا مشاور یکی از اعضای ثابت کمیته‌ها و کارگروه‌های ملی و استانی و همچنین بین‌المللی حضور دارد.

اگر ممکن است در مورد طرح‌هایی مانند دقیق‌سازی گسل‌های شهری، پایش آتشفشان دماوند و فرونشست زمین که بیشتر مورد پرسش جامعه است، توضیحاتی ارائه فرمایید؟

در روزهای اخیر صحبت‌های زیادی در ارتباط با این موضوعات در سطح جامعه و بین متخصصان مطرح شده است. البته رخداد سیل در سال جاری و خسارت‌های مالی و متاسفانه جانی نیز تلنگری بود که بیشتر به مخاطرات طبیعی توجه شود. ولی در ارتباط با این سوال باید گفت که این موارد موضوعات جدیدی در سازمان محسوب نمی‌شوند و سابقه مطالعات آنها به بیش از دو دهه گذشته برمی‌­گردد.

توسعه شهرها به ویژه به سمت کوهپایه‌ها که محل رخنمون گسل‌های اصلی کشور هستند و همچنین توسعه در دشت‌ها که در آنها گسل‌های عمدتا پنهان و کمتر شناخته شده قرار دارند این ضرورت را ایجاد کرده که با دقت بیشتری موقعیت گسل‌ها شناسایی شود تا در طراحی‌های شهری و توسعه‌ای و همچنین استانداردهای ساخت‌وساز از این نتایج استفاده شود.

در مورد دماوند نیز بیش از دو دهه است که پایش آن در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور آغاز شده است. هرچند در بعضی مقاطع زمانی به دلیل توجه کم و عدم تخصیص اعتبارات این روند کند شده بود. ولی در حال حاضر توجه به قله آتشفشانی دماوند از جنبه‌های مختلف شناختی و تهیه نقشه زمین‌شناسی، پایش تغییرات لرزه‌ای، کیفیت آب و یا گازهای متصاعدشونده در دستور کار سازمان است که امید می‌رود حمایت‌های لازم نیز از آن به عمل آید چراکه مراکز جمعیتی و اقتصادی مهم کشور در نزدیکی این پدیده زیبای طبیعی قرار دارند که البته یک منشا مخاطره‌آمیز بالقوه نیز به حساب می‌آید.

موضوع فرونشست نیز در اواخر دهه 70 شمسی و بعد از بروز خشکسالی‌های شدید پایان آن دهه، در کشور نمود پیدا کرد. در آن زمان اطلاعات سازمان نقشه‌برداری ترازهای نامتعارفی را در سطح زمین شنان می‌داد. این مساله از سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور مورد سوال  قرار گرفت و در همان زمان و یا اوایل دهه 80 سازمان مطالعات پایش و مخاطرات فرونشست را آغاز کرد. درحال حاضر نیز، هر هفته استعلام‌های مختلف برای راه و شهرسازی از این سازمان صورت می‌گیرد و این موضوع دائم در بخش‌های مختلف کشور بررسی و علت‌یابی می‌شود. البته طبیعی است بهره‌برداری زیاد از منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از تغذیه مناسب و به هنگام آبخوان‌ها دو عامل اصلی افزایش و توسعه فرونشست در کشور هستند و سستی ایجاد شده در زمین و پی‌سازه‌ها و تخریب آبخوان‌ها از عواقب این پدیده هستند تا آنجا که کارشناسان این سازمان از اصطلاح "زمین‌لرزه خاموش" برای این پدیده استفاده کرده‌اند. البته در بین انواع مخاطرات، لغزش لایه‌های زمین که در رسانه‌ها و افکار عمومی بیشتر با عنوان رانش زمین از آن یاد می‌شود نیز از جمله مخاطرات بسیار مهم در کشور است تا آنجا که در سال جاری و در زمان رخداد سیل، سازمان هشدارهای لازم در این باره به مسئولان نیز داده است.

جدا از  تمام وظایف مطالعاتی و حاکمیتی این سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، در خصوص کمک به تولید ناخالص ملی چه فعالیت‌هایی را انجام می‌دهید؟

نقشی که این سازمان در تولید ناخالص ملی دارد در دو مبحث شناسایی ذخایر معدنی که حلقه آغازین بخش معدن است و نیز تولید نقشه‌های کاربردی زمین‌شناسی شامل لرزه زمین‌ساخت، مهندسی، زیست محیطی، شناسایی محیط‌های مستعد آبهای کارستی قابل ردیابی است.

ما در حوزه اکتشاف با استفاده از دانش روز ژئوفیزیک هوایی بیش از 640 هزار کیلومتر خطی، برداشت داده‌های خطی جهت اکتشاف عمقی ذخایر داشته‌ایم که این برداشت‌ها از ابتدای سال 97 جهش زیادی کرده است. ما تا پایان سال جاری در حدود 15 محدوده معدنی را در استان‌های کردستان، خراسان جنوبی و شمالی، سیستان و بلوچستان و استان مرکزی جهت بهره‌برداری و فعالیت بخش خصوصی معرفی خواهیم کرد.

از ابتدای سال 98  با تدوین نقشه راه معدن و صنایع معدنی در وزارت صنعت، معدن و تجارت که با هدف تحول، رونق و افزایش بازدهی بخش معدن در تولید ناخالص ملی شکل گرفت نیز فعالیت‌هایی صورت گرفته که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در 13 بند این نقشه دارای برنامه منسجم اجرایی است. امید است که با اجرای صحیح این نقشه و استفاده از روش‌های اصولی فرآوری، معدن بتواند در شرایط تحریم صنعت نفت کشور، کمک بزرگی به درآمدزایی کشور داشته باشد.

در پایان باید بگویم که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، از لحاظ توان کارشناسی و تکنیکی این پتانسیل را دارد که در صورت تخصیص منابع مالی و جذب درآمدهای پایدار به این مهم دست پیدا کند و در جهت جامه عمل پوشاندن به دو شعار اصلی خود نیازمند کمک مسئولان و متخصصان است.