معادن نقش کوچکی در تولید ریزگردها دارند

اما در این میان مواردی همچون نداشتن مدیریت درست و برنامه‌ریزی شده برای حفاظت از مراتع و همچنین مدیریت آب‌های کشور سبب شده با پدیده فرسایش و تولید ریزگردها مواجه شویم. به همین دلیل یکی از راهکارهایی که از سوی کارشناسان بخش معدن و محیط‌زیست مطرح می‌شود این است که با مدیریت درست از به وجود آمدن ریزگردها در کشور جلوگیری شود. البته در صورتی که فعالیت معادن روباز به‌ویژه معادن شن و ماسه به شکل مکانیزه انجام شود، شاهد کم شدن سهم بخش معدن در تولید ریزگردها خواهیم بود. در کنار این موارد شاهدیم سازمان‌های مربوط در بخش معدن همچون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی نیز در این حوزه ورود کرده و شناسایی کانون‌های گرد و غبار در برنامه‌های این سازمان جای گرفته است.

تجمیع معادن شن و ماسه

معادنی که همیشه سخن از نقش پررنگ‌شان در تولید گرد و غبار بوده، معادن شن و ماسه است. این موضوع بیشتر به معادنی که در اطراف کلانشهر تهران قرار دارند نسبت داده می‌شود. این در حالی است که تنها یکی از دلایل تولید ریزگرد و گرد و غبار در تهران معادن شن و ماسه هستند. چرای بیش از حد دام‌ها، از بین رفتن پوشش گیاهی، فرسایش خاک و خودروهای فرسوده و از رده خارج شده همگی باعث آلودگی هوای تهران و تولید ریزگردها محسوب می‌شوند. در این زمینه شاهدیم مسئولان بخش معدن در این استان برای رفع مشکلات ناشی از فعالیت معادن شن و ماسه، برنامه‌هایی در دستور کار قرار داده‌اند که یکی از آنها تجمیع معادن شن و ماسه است. این اقدام علاوه بر کاهش میزان گرد و غبار ناشی از تولید در معادن، برای بهره‌برداران نیز صرفه اقتصادی خواهد داشت زیرا منجر به کاهش هزینه‌های تولید آنها خواهد شد. از دیدگاه کارشناسان بخش معدن، داشتن نگاه فنی و مهندسی به معادن شن و ماسه می‌تواند منجر به از بین رفتن تمامی چالش‌های موجود برای این معادن شود. از طرفی توجه وزارت صنعت، معدن و تجارت به این معادن و ایجاد ارتباط مسالمت‌آمیز بین معدنکاران و محیط‌زیستی‌ها و منابع طبیعی نیز می‌تواند روند معدنکاری را به گونه‌ای پیش ببرد که کمترین مشکل و آلودگی را برای محیط‌زیست به همراه داشته باشد. براساس آمار و اطلاعات موجود، برای جلوگیری از تولید گرد و غبار در کشور (به ویژه کلانشهرها و همچنین شهرهای جنوبی کشور) اقدامات بسیاری شده که یکی از آنها آغاز کار برای شناسایی کانون‌های گرد و غبار در کشور بوده است. این خبر که چندی پیش از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مطرح شد می‌تواند نویدبخش آینده‌ای پاک برای سرزمین‌مان باشد. این پروژه به گفته مسئولان مربوط پیشرفت قابل‌قبولی داشته و مسئولانش توانسته‌اند اطلس ملی کانون‌های گردوغبار را تهیه کنند. همچنین نمونه‌برداری از خاک و رسوبات سطحی در این کانون‌ها و آنالیز شیمیایی و رسوب‌شناسی از نمونه‌های کلانشهرها انجام شده است.تورج فتحی، کارشناس محیط‌زیست معدن درباره اینکه معادن تا چه‌اندازه در تولید گرد و غبار و ریزگردها موثرند گفت: معادنی که به شکل روباز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند اگر در یک منطقه بیشتر از حد معمول باشند مانند مخروط‌افکنی رودخانه کرج در محدوده شهر قدس و اطراف آن، باعث آلودگی هوا شده و گرد و غبار به وجود خواهند آورد.

وی ادامه داد: اگر تعداد معادن انگشت‌شمار باشند اثر کم و ناچیزی بر ایجاد گرد و غبار خواهند داشت. اما زمانی که تعداد آنها زیاد می‌شود، ممکن است مانند کانون ریزگردها عمل کنند. بنابراین طبیعی است وقتی بار بیش از حد به محیط‌زیست وارد می‌شود و سوءمدیریت در آن رخ می‌دهد اثرات و تبعات زیادی خواهد داشت.وی افزود: معادن شن و ماسه و خاک رس یکی از عمده‌ترین دلایل برای ایجاد ریزگردها هستند. اما درباره جلگه خوزستان اثرات و تبعات نیشکر باعث ایجاد ریزگرد شده است. در اطراف کلانشهری همچون تهران زمانی که تعداد معادن به میزان قابل‌توجهی افزایش یابد و در یک نقطه متمرکز باشد می‌تواند یکی از دلایل تولید ریزگرد باشد. به گفته فتحی، یکی دیگر از دلایل اصلی به وجود آمدن ریزگردها در تهران، سوءمدیریت در منابع طبیعی است. از ۴ دهه پیش که طرح چرای دام تعریف شد و هیچگونه طرح حفاظت خاک و آب و مرتع‌داری اجرا نشد شاهد از بین رفتن پوشش گیاهی مناطق اطراف کلانشهر تهران بودیم. برای نمونه در ماه‌های فروردین و اردیبهشت اگر به مناطق جنوبی تهران در هوشنگ‌آباد، اسدآباد و جنوب اسلامشهر بروید می‌بینید تعداد زیادی دامدار مراتع را اجاره کرده و با چرای بی‌رویه و مفرط باعث از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه می‌شوند و با وزیدن باد باعث جابه‌جایی گرد و غبار و تولید ریزگردها شوند.به عقیده فتحی، عمده بحث این موارد به دلیل نبود مدیریت درست در منابع طبیعی و فرسایش زیاد خاک است. زمانی که طرح‌های حفاظتی مانند مرتعداری و آبخیزداری انجام نشود و چرای بی‌رویه دام داشته باشیم، طبیعی است که شاهد فرسایش خاک و در نهایت منجر به تولید گرد و غبار و ریزگرد می‌شود.

تالاب‌ها خشک شده‌اند

یکی دیگر از اقدامات انجام شده در ایران برای مقابله با پدیده ریزگردها انعقاد تفاهمنامه میان ایران و عراق بوده که چندی پیش انجام شد. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی به عنوان نماینده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت در این بخش ورود کرده و در نهایت توانست به تلفیق لایه‌های اطلاعاتی و تصاویر ماهواره‌ای و پردازش داده‌ها بپردازد. براساس اطلاعات موجود در داخل ایران هم ۱۳۰ هزار کیلومتر مربع از زمین‌هایی که منشأ تولید گرد و غبار هستند شناسایی شده‌اند که برخی از آنها با کانون‌های فرسایش بادی قدیمی مشترک هستند همچنین تالاب‌هایی که به تازگی خشک شده‌اند یا اراضی کشاورزی که به دلیل کم‌آبی یا سوءمدیریت رها شده‌اند، اکنون منشأ گرد و غبار هستند. در این زمینه نیز تورج فتحی کارشناس محیط‌زیست در معدن به گفته است: بخش عمده پدیده ریزگردها در خاورمیانه به ۲موضوع بازمی‌گردد که یکی از آنها تغییرات اقلیمی است و دیگری سوءمدیریت در بخش‌های منابع طبیعی و آب. در این میان می‌توان گفت سوءمدیریت برای آب و منابع طبیعی سبب شده پدیده ریزگردها گریبانگیر ایران شود. وی در ادامه گفت: برای نمونه در استان خوزستان و حوضه‌های آبریز این استان مانند کرخه، کارون و دز (مهم‌ترین رودخانه و پرآب‌ترین رودخانه‌های کشور در این استان قرار دارند) به دلیل نبود مدیریت درست در بخش کشاورزی و آب در ۲دهه گذشته به ویژه بعد از جنگ تحمیلی مشکلاتی رخ داد. به گفته فتحی در بالادست رود کارون تعداد زیادی سد ساخته شد و حقابه‌ای برای رودخانه‌ها تعیین نشد. همین موضوع باعث شد تالاب‌های پایین‌دستی در خوزستان با کم آبی و خشکی وریزگردها روبه‌رو شوند. در کشاورزی نیز تعداد زیادی سد با کاربری کشاورزی ساخته شد اما شبکه‌های آبیاری و زهکشی برای آنها به درستی اجرا نشد و نبود هماهنگی بین وزارت کشاورزی و وزارت نیرو منابع طبیعی را با مشکل روبه‌رو کرد.
این کارشناس محیط‌زیست در بخش معدن ادامه داد: رودخانه‌های کرخه، دز و کارون تامین‌کننده آب به منظور توسعه زمین‌های زیر کشت نیشکر هستند و ۷ واحد تولید نیشکر در زمینی به مساحت ۱۵۰هزار هکتار نیشکر ایجاد شد اما به دلیل در نظر گفتن حقابه مشکلات و چالش‌هایی را برای تالاب هورالعظیم به وجود آورد و منجر به خشک شدن آن شد (آب این تالاب از سوی رودخانه دز و کرخه تامین می‌شود)فتحی افزود: حاصل خشک شدن تالاب‌هایی همچون هورالعظیم ایجاد رسوب‌های بسیار ریز و رسی است که باعث ایجاد ریزگرد می‌شود. درواقع دلیل اصلی ایجاد این ریزگردها نبود مدیریت در بحث آب و فعالیت‌های بخش کشاورزی است.