باید و نبایدهای زیست‌محیطی مس

به گزارش می متالز، در این میان مسائل و چالش‌های زیست‌محیطی، فعالیت برخی از معادن فلزی همچون مس و پساب حاصل از استخراج و فرآوری آنکه حاوی مواد زیانباری بوده و برای محیط‌زیست و انسان مضر است و به همین دلیل فعالان این بخش را بر آن داشته تا نسبت به رعایت ملاحظات زیست‌محیطی توجه بیشتری نشان دهند. البته همانگونه که وجود مس یا عناصر موجود در آن برای خاک مضر است نبود آن نیز منجر به از بین رفتن یا کاهش مقدار تولید محصولات گیاهی و دامی خواهد شد. در واقع مس و عناصر دیگری همچون مس، آهن، منگنز، فسفات و... جزو ساختار اصلی زمین‌شناسی به شمار می‌آیند و به عنوان یکی از فلزات استراتژیک در جهان شناخته شده‌اند. بنابراین ایجاد تعامل بین تولیدکنندگان این ماده معدنی با محیط‌زیست امری لازم و ضروری است.

تولید پساب‌های معدنی

به نظر می‌رسد کمبود ماده معدنی مس در زمین علاوه بر اینکه باعث به وجود آمدن چالش برای صنایع پایین‌دستی می‌شود برای محیط‌زیست و انسان نیز مضر است و که اگر نباشد بشر را دچار چالش خواهد کرد.عمده فعالیت‌های معدنی با تولید پساب‌هایی همراه بوده و برای ورود آنها به فاضلاب‌ها قوانین و استانداردهای ویژه‌ای تعریف شده که باید از سوی بهره‌برداران معدنی مورد توجه قرار گیرد. درواقع مواد موجود در این پساب‌ها باید براساس شاخص‌های تعریف شده باشد تا اجازه ورود آن به فاضلاب‌ها داده شود زیرا پساب‌های حاصل از فعالیت معادن مس و فرآوری این کانی، شامل عناصر سنگینی همچون مولیبدن، کبالت و... است (این مواد به عنوان عناصر جانبی در کنار مس یافت می‌شوند) و ورود این پساب‌ها به محیط‌زیست خطر آلایندگی برای منابع طبیعی دارد. بر اساس پژوهش‌های انجام شده با آغاز عملیات استخراج کانسنگ مس، این عناصر به سطح زمین نزدیک شده و به دلیل داشتن ظرفیت تولید زهاب‌های اسیدی با قرار گرفتن در محیط آزاد و هوازدگی، امکان تولید آنها تشدید می‌شود. این مواد توانایی دارند که انواع فلزات سنگین را درون خود حل کرده و منجر به آلودگی محیط‌زیست شوند. به نظر می‌رسد در صورتی که برای باطله‌ها و پساب‌هایی که دارای فلزات سنگین هستند برنامه‌ای تدوین نشود، ورود آنها به محیط‌زیست و منابع آبی خطرات زیست‌محیطی فراوانی دارد و خاک منطقه و پوشش گیاهی را تهدید می‌کند.

فلز مس را ایرانیان کشف کردند

یک کارشناس و فعال در عرصه معدنکاری نیز درباره مشکلات و چالش‌هایی که درباره برداشت ذخایر مس وجود دارد گفت: براساس مطالعات انجام شده، فلز مس در حدود ۱۸۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح شناخته شده است. این فلز در ابتدا از سوی ایرانیان و در خاورمیانه شناسایی شده و مورد استفاده قرار گرفته است. کامران کاوه فیروز در ادامه با توجه به ویژگی فلزات و مفهومی که برای بشر پیدا کرده ارزش این نعمت خدادادی روز به روز در حال افزایش است. در عصر حاضر و به‌ویژه دهه‌های اخیر با توجه به افزایش تقاضا برای فلزات و به ویژه فلز مس، اکتشاف‌گران و معدنکاران به گسترش عملیات اکتشاف، استخراج و فرآوری مس موظف شده‌اند. این کارشناس بخش معدن افزود: در کنار افزایش فعالیت‌های معدنی برای گسترش میزان ذخایر مس در جهان، به دلیل افزایش قابل توجه مساحت، عمق و حجم عملیات معدنکاری، نیاز به کنترل مخاطرات زیست‌محیطی و HSE اجتناب‌ناپذیر بوده و بسیار ضروری است. به گفته وی، عملیات معدنکاری در ۳ بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری انجام می‌شود. در بخش اکتشاف کمترین مشکلات زیست‌محیطی به وجود می‌آید که شامل تخریب اندکی از سطح زمین در قالب ترانشه و چاهک است اما در بخش استخراج مشکلات جدی‌تر از جمله تغییر سطح زمین، آلودگی صوتی و زیست‌محیطی ناشی از فعالیت ماشین‌آلات معدنی در حوزه استخراج دیده می‌شود.
کاوه فیروز ادامه داد: یکی از بزرگترین معضلات این بخش انفجار در معادن است که موجب مرگ و فرار حیوانات از زیستگاه خود می‌شود و صدمات غیرقابل بازگشت در بخش زیست‌محیطی و گونه‌های جانوری به بار خواهد آورد. در زمینه فرآوری با توجه به تیپ معادن، ۳ نوع اکسیدی، سولفیدی و پورفیری وجود دارد. انتخاب روش فرآوری بر حسب تیپ کانسار مخاطرات زیست‌محیطی گوناگون در پی خواهد داشت. وی افزود: برای نمونه در معادن تیپ اکسیدی استفاده از روش هیپ و تانک لیچینگ مرسوم است و استفاده از اسید سولفوریک صنعتی به عنوان عامل اصلی این فرآیند مشکلات زیست‌محیطی فراوانی در زمینه خاک، گیاهان و آب‌های زیر زمینی به وجود می‌آورد. در معادن سولفیدی که روش کار به شکل فلوتاسیون است استفاده از اسید کاربرد ندارد اما عناصر سنگین همراه همچون آرسنیک، جیوه، مولیبدن و... اثرات زیست‌محیطی بسیار مخرب در گونه‌های گیاهی و جانوری و عامل آب و خاک در پی خواهد داشت. به گفته وی، سدهای باطله از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی در بخش معادن هستند. باید در نظر داشت با توجه به مخاطرات زیست‌محیطی معدنکاری و فرآوری نباید این ۲بخش را در مقابل یکدیگر قرار داد چون توجه به معدن و محیط‌زیست موجب پیشرفت و شکوفایی کشور می‌شود. وی ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد عنصر مس به شکل عمده با محیط‌زیست دارای تعامل است و در زنجیره غذایی گونه‌های بشر، حیوان و گیاهان به شکل ترکیبات مختلف نمود پیدا می‌کند حتی بر پایه بعضی از گزارش‌ها بیش از آنکه خطر مس مازاد بر نیاز مطرح باشد با کمبود مس روبه‌روییم. کاوه فیروز معتقد است، کمبود مس، در خاک مسئله بزرگی برای تولید غذا در جهان ایجاد می‌کند. به این شکل که باعث از بین رفتن محصولات یا کاهش مقدار تولید محصولات گیاهی و دامی می‌شود. در واقع مس و عناصر دیگری همچون آهن، منگنز، فسفات و... ساختار اصلی زمین‌شناسی به شمار می‌آیند. به گفته این کارشناس بخش معدن در بخش مخاطرات زیست‌محیطی، بهره‌برداران این ماده معدنی، باید به دنبال راهکارهای مناسب به منظور به حداقل رساندن این مشکلات باشند. استفاده از روش‌های نوین فرآوری مانند هیدرومتالورژی، استفاده از ژئودزی‌های با کیفیت برای عایق کردن سدهای باطله و نفوذ نکردن پسماندها به منابع خاک و آب‌های زیرزمینی می‌تواند در دستور کار این معادن قرار گیرد. وی افزود: در کنار موارد یادشده، برنامه‌ریزی برای احیای منابع طبیعی و محیط‌زیست اطراف معادن و بازگشت زمین مورد بهره‌برداری پس از پایان عمر مفید معدن و موارد فراوانی از این دست که به کمک تحقیق و الگوبرداری از معادن کشورهای پیشرفته حاصل می‌شود، اثرات زیست‌محیطی مخرب معادن مس را کاهش می‌دهد. این کارشناس بخش معدن افزود: درحال‌حاضر نیاز است تا سازمان محیط‌زیست و سازمان صنعت، معدن و تجارت در تعامل با یکدیگر باشند نه اینکه در مقابل هم قرار گیرند. در بخش دریافت مجوزها، کارشناسان محیط‌زیست تمایلی به همکاری با معدنکاران ندارند و معدنکاران نیز تمایلی به اجرای تعهدات خود نشان نمی‌دهند. بنابراین شایسته است با کمک گرفتن کارگروهی که متشکل از کارشناسان صاحب نظر این دو بخش است به رفع مشکلات بپردازند و قوانین و راهکارهای مناسب برای حفظ و صیانت از محیط‌زیست را در کنار رونق معدنکاری به تصویب و اجرا برسانند. گفتنی است اکنون کارگروهی برای رفع مشکلات و چالش‌های معدنکاران با محیط‌زیست و منابع طبیعی تشکیل شده و در آن نمایندگانی از تشکل‌های خصوصی بخش معدن، سازمان محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و همچنین برخی از مدیران وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت شرکت کرده‌اند و با تلاش این کارگروه تا حدودی چالش‌ها و مشکلات این بخش‌ها کاهش یافته است.

مس با خاک عجین شده است

وقتی مس با خاک ترکیب می‌شود، ارتباط تنگاتنگی با ماده آلی و مواد معدنی برقرار می‌کند. درنتیجه پس از آزاد شدن این ماده معدنی، از خاک دور نشده و به مقدار زیاد وارد آب و خاک می‌شود. مس در آب‌های سطحی می‌تواند خیلی دور شود که در این صورت یا به شکل ذرات رسوبی یا یون‌های آزاد در می‌آید. مس در محیط تجزیه نمی‌شود و به همین دلیل وقتی در خاک‌ها یافت می‌شود، می‌تواند در گیاهان و حیوانات هم جمع شود. در خاک‌های غنی از نظر مس تنها تعداد محدودی از گیاهان شانس بقا دارند. به همین دلیل در نزدیکی کارخانه‌های مس، تنوع گیاهی چندانی وجود ندارد. در واقع این ماده معدنی به‌دلیل اثرات مخربی که بر گیاهان دارد تهدیدی جدی برای تولیدات مزارع است.در این میان گوسفندان به طور عمده به مسمومیت ناشی از مس دچار می‌شوند، چون اثرات مس در غلظت‌های به نسبت پایین آشکار می‌شود. درباره اثرات زیست‌محیطی مس نیز می‌توان گفت: دیدگاه زیست‌محیطی معدنکاری، در فلسفه علم، با اکتشافات معدنی در کنار یکدیگر هستند و نباید تقابلی با هم داشته باشند. در واقع نگرش افراطی به محیط‌زیست، باعث به وجود آمدن عقایدی مخالف معدنکاری می‌شود؛ به این شکل که اگر قرار بر حفاظت از محیط‌زیست است باید پیش از راه‌اندازی معدن، به فکر تعطیل کردن معدن باشیم. در واقع هدف دیدگاه محیط‌زیستی، یافتن مکان‌هایی است که در آن سرمایه‌های طبیعی یا انسانی از بین می‌روند. یافتن ابعاد ماده معدنی یعنی مکانی که در آن سود اقتصادی حاصل می‌شود نیز هدف دیدگاه اقتصادی اکتشافات معدنی است. طبیعی است، افزایش سود و منافع اقتصادی با در نظر گرفتن تلفیقی بهینه از این ۲رهیافت، قابل دسترسی است. فعالیت‌های معدنکاری در ۳ مرحله اکتشاف، استخراج و فرآوری انجام می‌شود، اما نکته اینجاست که حجم مواد جابه‌جا شده در مرحله اکتشاف در مقایسه با مرحله استخراج بسیار اندک است و پس از عملیات معدنی، کارخانه فرآوری نیز به کار خود پایان می‌دهد. در واقع اثرات زیست‌محیطی مرحله استخراج، به مفهوم جابه‌جایی سنگ‌ها و مواد تشکیل‌دهنده زمین برای دستیابی به ماده معدنی، مهم‌ترین بخش آلودگی‌های زیست‌محیطی معدنکاری را به خود اختصاص داده است. بهم‌ریختگی و جابه‌جایی زمین به‌ویژه در معادن روباز همچون میراثی جاودان بر پیکره زمین باقی خواهد ماند تا در ترکیب با فرآیندهای سطحی، منجر به واکنش‌هایی شود که مهم‌ترین محصول این واکنش‌ها، تولید آلودگی است.