معدن ناپسند دره زرشک

به گزارش می متالز، هم روستاییان معترض‌اند و هم کارشناسان و نهادهای مختلف. آنها سال‌هاست که می‌گویند ‏معدن مس چه در دره زرشک باشد، چه کمی آن طرف‌تر در علی‌آباد تفت، نباید به بهره‌برداری برسد. در ‏تفت امسال باران خوبی بارید، اما قنات دایمی داموک خشکیده. اهالی می‌گویند معدن چنین کرده و نگران ‏‏٣٠٠چشمه و قنات دیگر پایین دست‌اند. فعالیت این معدن از ١٨‌سال پیش پر از چالش بوده و مخالفت‌ها ‏نگذاشته هیچ‌وقت کارش به مرحله استخراج برسد. عملیات اکتشافی هشت‌سال پیش از این، بدون مجوز ‏سازمان محیط‌زیست از سر گرفته شد و با اعتراض روستانشینان، شورای روستا و شهر، اداره محیط‌زیست ‏شهر تفت و استان یزد، کارشناسان و دست آخر سازمان حفاظت محیط‌زیست متوقف شد. بعد از این همه، ‏حالا دو هفته‌ای است که رفت‌وآمدها به معدن دوباره خبرساز شده است. یکی از اهالی دره زرشک می‌گوید ‏مطالعات ارزیابی جدیدی در حال انجام است و احتمال دارد راه‌اندازی و بهره‌برداری معدن جلو بیفتد.صاحبان ‏معدن مس دوباره به تقلا افتاده‌اند تا هرطور شده موتورش را به کار بیندازند. ‏

فعالان محیط‌زیست مخالف این طرح و اهالی منطقه می‌گویند دو معدن مس دره زرشک و علی‌آباد در آبخوان ‏اصلی تامین‌کننده آب مورد نیاز دشت یزد - اردکان قرار گرفته است و به همین دلیل باید روبه‌روی این طرح ‏ایستاد. موافقان اما معتقدند بهره‌‌برداری از این دو مقرون به ‌صرفه است و برای کاهش صدمات محیط‌زیستی، ‏طراحی و جانمایی صحیح کارخانه فرآوری، انتخاب روش مناسب کانه‌ ‌آرایی، ساخت و جانمایی صحیح سد و ‏دپوهای باطله، طراحی صحیح الگوی آتش‌ باری و ... می‌تواند راهگشا باشد. کارشناسان مختلف در سال‌های ‏گذشته بارها درباره اثرات سوء ‌فعالیت این معدن گفته‌اند: «آلودگی آب‌های منطقه، ریزش قنات‌ها، نزدیکی ‏معدن به گسل دهشیر و افزایش خطر زلزله با انفجارهای معدنی، افزایش زمین لغزش در گردنه علی‌‏آباد، نابودی مراتع، تخریب روستاهای پایین دست و از بین رفتن کشاورزی و باغداری در منطقه و ... .»

حتی آزمایش هم اثبات نمی‌کند که «شب» است

با وجود مخالفت نهادهای مختلف با بهره‌برداری از این دو معدن از حدود ١٨‌سال پیش تا امروز، اخبار تازه‌‏ای از مطالعه دوباره این طرح به بیرون از دره زرشک درز کرده است. عباس‌هاشمی، مدیر جمعیت واقفین سبز و ‏دبیر شبکه زیست محیطی استان یزد به «شهروند» می‌گوید: «در‌سال گذشته سه مرتبه به سازمان بازرسی ‏کل کشور، وزارت نیرو و معاونت تحقیقات استراتژیک ریاست‌جمهوری رفتیم و با حضور مسوولان استانی و ‏ملی با قاطعیت، مخالفت‌های کارشناسی را ارایه کردیم و دلایل کارشناسی مورد تأیید قرار گرفت. مطالعه ارزیابی که صاحبان معدن مس انجام داده بودند، رد شده بود، اما حالا به هر طریقی دنبال این هستند که مطالعات ‏جدیدی انجام دهند و جواب دیگری بگیرند، اما وقتی الان روز است و همه می‌دانند، مگر می‌شود با آزمایش و ‏مطالعه ثابت کنند که شب است؟»‏

چند‌سال پیش بعد از مخالفت‌های بسیار با «طرح ارزیابی معدن مس علی‌آباد»، شرکت مس با تغییر نام ‏پروژه به «طرح ارزیابی معدن مس دره زرشک»، طرحش را دوباره به جریان انداخت، اما باز هم به در بسته ‏خورد. علی‌آباد یک طرف کوه است و دره زرشک آن طرف. وقتی آنها نتوانستند برای علی‌آباد مجوز بگیرند، ‏پیگیر مجوز برای دره زرشک شدند.‌ هاشمی می‌گوید: «هر طور که باشد این معدن مجوز محیط‌زیست ‏ندارد. اکتشاف آن از سوی شرکت خصوصی مس بود و بعد از مخالفت‌ها دادستان یزد این‌طور دستور داد که ‏دست نگه دارند و برای هر عملیات دیگری مجوز بگیرند. «مسی‌ها» دنبال این هستند که به هر طریق مجوز ‏بگیرند. قبلا به اسم علی‌آباد دنبال مجوز بودند و طرح مطالعه‌شان رد شد. وقتی نتوانستند مجوز علی‌آباد را ‏بگیرند، رفتند آن طرف کوه که یک معدن دیگر است؛ دره زرشک. از هر طرف بروی به معدن می‌رسی. آنها ‏فقط نامش را عوض کردند.»‏
به گفته این فعال محیط‌زیست، قرار شده آخرین طرح مطالعات ارزیابی با نظارت وزارت نیرو و هزینه شرکت ‏مس انجام شود. «هنوز قراردادی بسته نشده، اما ظاهرا دو هفته پیش استادی از دانشگاه شیراز مسوول این ‏ارزیابی شده است.» مخالفان امیدوارند باز هم نتیجه قبلی را بگیرند.‏

یک قنات دایمی خشکید ‏

معدن علی‌آباد و دره زرشک، اکنون فعال نیستند و تنها گمانه‌زنی‌هایی برای عملیات اکتشافی در آنها انجام ‏شده است. دبیر شبکه زیست محیطی استان یزد اما می‌گوید همین سطح از فعالیت هم باعث شده قنات ‏دایمی داموک (دامک) علی‌آباد تفت در طول دو‌سال گذشته بخشکد. یکی از اهالی دره زرشک که نمی‌‏خواهد نامش عنوان شود، مسبب خشکی این قنات را معدن می‌داند: «عملیات اکتشافاتی در این سال‌ها ‏تبعات مختلفی داشت و یکی‌ خشکیدن بستر قنات داموک بود. با این‌که امسال، ‌سال آبی خیلی خوبی ‏داشتیم، اما داموک بدون آب است. صحبت از یکی از اصلی‌ترین قنات‌های تفت است که در گذشته ‏حتی در بدترین خشکسالی‌ها هم نمی‌خشکید. نمی‌شود خشکسالی را بهانه کرد. ما امسال بهترین بارش را ‏داشتیم، اما داموک نجوشید. چاله‌های اکتشافی معدن در بستر داموک حفر شد و راه آبش را بست.» ‏ نگرانی همه مخالفان معدن، خشکیدن قنات‌ها و آلوده شدن منابع آبی است. به گفته محمدمهدی جوادیان‌‏زاده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‏‌ای یزد، حدود ۳۰۰چشمه و قنات در پایین‌دست این معدن قرار دارد و با ‏وجود سطح بالای آب در این قنات‌ها، به‌طور قطع پس از بهره‎برداری از معادن آسیب‎هایی به منابع آب ‏زیرزمینی وارد خواهد شد.‏

علی اصغر سمسار یزدی، رئیس دانشکده قنات یزد هم در پنجاه‌وهفتمین نشست این کانون گفته بود: ‏‏«تاکنون مطالعات زیادی در این زمینه انجام و مشخص شده در صورت فعالیت معادن ۲۵ رشته قنات ‏تحت‌تأثیر قرار خواهد گرفت و به دلیل تأثیر معادن بر جریانات سطحی، تغذیه سایر قنوات نیز با مسائلی روبه‌رو خواهد شد‎.‎‏» او حالا از بررسی دوباره بهره‌برداری این معدن و تأثیر آن بر قنات‌ها به «شهروند» خبر می‌‏دهد: «تشکل آب دانشگاه یزد درحال بررسی تأثیر معدن روی منابع آب منطقه و قنات‌هاست و بر همین ‏اساس تا چند روز دیگر بیانیه‌ای منتشر خواهد شد.» دبیر کانون تفکر آب دانشگاه یزد درباره عوامل انسانی و طبیعی ‏تخریب قنات‌ها می‌گوید: «خشکسالی و تغییرات اقلیمی که اخیرا حادث شده از عوامل طبیعی از ‏بین رفتن قنات‌هاست که باعث شده در بعضی مناطق بارندگی کاهش پیدا کند و خشکیدن قنات‌ها مضاعف ‏شود. عوامل انسانی تخریب، انواع تجاوزهایی است که به حریم قنات‌ها و حدود منابع آبی آنها می‌شود؛ آلوده ‏کردن قنات‌ها، اتصال فاضلاب به آنها و ... کارکرد قنات را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یکی دیگر از عوامل ‏انسانی، حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق است که موجب افت عمیق آب در سفره‌های زیرزمینی ‏می‌شود و  پایین رفتن سطح آب باعث می‌شود قنات خشک شود. طرح‌های توسعه‌ای مثل بهره‌برداری از ‏معادن هم از عوامل دیگری است که سرنوشت قنات‌ها در آن نادیده گرفته می‌شود.» ‏
با این همه سمسار یزدی درباره ارتباط خشکیدن قنات داموک علی‌آباد و فعالیت اکتشافی معدن مطمئن ‏نیست:  «درباره صحت این ادعا نمی‌توان مطمئن بود، چون معدن هنوز در آن نقطه عملیات جدی نداشته و ‏تنها فعالیت اکتشافی انجام شده است. این‌که فعالیت‌های اکتشافی مستقیما روی این قنات تأثیر گذاشته را ‏نمی‌دانم و نیازمند مطالعه است، اما این را می‌دانم که بعضی قنات‌ها از درز و شکاف آب می‌گیرند. حالا اگر ‏اتفاقی بیفتد، زلزله خفیفی پیش بیاید یا انفجاری صورت بگیرد، درز و شکاف را مسدود می‌کند. مسدود شدن ‏این درز و شکاف یعنی خشک شدن قنات‎.‎‏» ‏

قنات‌ها همیشه فراموش می‌شوند. جاده‌های زیادی از روی آنها گذشته، کارخانه‌هایی رویشان تأسیس ‏و خانه‌هایی ساخته شده، بدون این‌که کسی به اهمیت آنها پی ببرد. این کارشناس قنات می‌گوید باید به جوانان ‏آموزش داد تا کسانی که در آینده مهندس مشاور می‌شوند، اهمیت قنات را گوشزد کنند: «قنات‌ها در طرح‌‏های راهسازی، در شهرسازی و ایجاد شهرک‌های صنعتی و معادن نادیده گرفته می‌شوند. هر کدام از اینها را ‏یک مهندس مشاور طراحی می‌کند، کسی که باید قنات‌ها را در نظر بگیرد، اما از آنها می‌گذرد. خیلی از ‏جاها را داشته‌ایم که بزرگراه از روی قنات‌ها گذشته و آنها را مسدود کرده است. در صورتی که قنات را ‏در نظر بگیرید، می‌توانید برای آن راه‌حل‌های مختلف تعریف کنید؛ مثلا  می‌شود راهرو را استحکام بخشی ‏کرد تا ضمن احداث آن طرح توسعه‌ای، قنات هم از بین نرود. وقتی مشاوران آگاهی ندارند، با طرح آنها قنات‌‏ها در معرض تهدید قرار می‌گیرد‎.‎‏» ‏اهالی می‌گویند

‏اهالی می گویند

«قضیه اظهر من الشمس است. از ١٨‌سال پیش هیچ‌کس با این معادن موافق نیست و در تمام این مدت آنها ‏تلاش کرده‌اند نظر مخالفان را جلب کنند. فعالیت این معدن در همه سطوح کارشناسی با مخالفت همراه ‏بوده است.» احمد، یکی از اهالی دره زرشک است که این را می‌گوید. منطقه علی‌آباد شهرستان تفت منبع تأمین‌کننده ‏آب سفره‌های زیرزمینی در دشت یزد، اردکان و باغ‌ها و اراضی کشاورزی پایین‌دست است و به همین ‏دلیل است که بعضی اهالی می‌گویند فعالیت این معدن با توجه به موقعیت منطقه می‌تواند باعث آلودگی ‏آب‌ها و منابع زیست‌محیطی شود. احمد می‌گوید که اهالی روستاهای اطراف هم از این تاثیرات خبر دارند: ‏‏«صحبت از یک قنات نیست، یک مجموعه قنات در خطر است و یک قنات شاخص هم خشکیده. آب در خطر ‏است. مردم در خطرند. این معدن در بالادست قرار گرفته و در مبدأ سرچشمه‌های دو دشت؛ در خط الرأس ‏دشتِ یزد- اردکان و یک طرف دشت ده‌شیر و دشت ابرکوه. در مجموعه این دو دشت، دو‌هزار قنات و چشمه ‏وجود دارد که ٣٠-٤٠ قنات از این تعداد، در نزدیکی معدن‌اند. آب‌های منطقه سطحی است و از ٦-٧ متر ‏به آب می‌رسیم و انتهای آب‌های اطراف سایت پلان ٢٠ متر است. وقتی استخراج از معدن شروع شود و ٢٠ ‏متر حفر کنند، رگه‌های آب قطع می‌شود. در این صورت شاهرگ حیاتی قنات کور خواهد شد و هر چه ‏پایین‌تر برود فلزات سنگین در آب مخلوط می‌شود و  کم‌کم سفره‌ها و قنات‌های زیردست هم آسیب ‏می‌بیند. از طرف دیگر، جداسازی مس با مواد شیمیایی انجام می‌شود و این مواد سالانه با میزان بالا، آب و ‏خاک را آلوده خواهد کرد و باطله‌های اسیدی معدن هم تا ده‌ها کیلومتر قنات‌ها را تحت‌تاثیر قرار خواهد ‏داد.»‏
‏یازدهم اردیبهشت ۱۳۹۱، اهالی روستاهای حسن‌آباد و دره زرشک یزد در اعتراض به فعالیت معدن مس دره ‏زرشک، در محل این معدن حضور یافتند و فعالیت‌های آن را متوقف کردند. همان وقت یکی از اهالی روستا به ‏ایسنا گفته بود، با وجود مخالفت سازمان حفاظت محیط زیست کشور، فعالیت روزانه‌ ٥٠ تا ٦٠ دستگاه ‏بولدوزر و دیگر ماشین‌آلات سنگین سر و صدای زیادی را در روستاهای حسن‌آباد و دره زرشک که در ‏مجاورت این معدن قرار دارند ایجاد و زندگی را برای اهالی دشوار کرده است‎.‎‏ علاوه بر این، ‏آلودگی و گرد و خاک فراوان، کشاورزی در باغ‌ها را از بین برده؛ به‌گونه‌ای که تولید محصولات باغی، ‏سیفی‌جات، گندم و جو در روستا کاهش یافته است. ‏
مخالفت با فعالیت معادن در یزد، فقط به ماجرای دره زرشک و علی‌آباد ختم نمی‌شود. اهالی روستای کرد‏آباد، از توابع شهرستان تفت هم دی‌ماه ‌سال ٩٥ به از بین رفتن طبیعت و استخراج معادن سنگ تراورتن ‏اعتراض کردند. آنها که شغل اغلب‌شان دامداری و کشاورزی است، همان زمان می‌گفتند به دلیل فعالیت این ‏معدن از ‌سال ٨٣، قنات‌ها خشک، جاده‌ها تخریب و طبیعت تهدید شده است و خیلی‌ها به دلیل ‏کمبود آب به‌ناچار به شهرهای اطراف مهاجرت کرده‌اند.‏
احمد می‌گوید: «اهالی تبعات فعالیت معدن مس را می‌دانند و برای همین مخالفند. می‌گویند این طرح ‏اشتغال‌زایی خواهد داشت اما نکته اینجاست که همین طرح اشتغال‌های پایدار منطقه را از بین می‌برد؛ ‏زنبورداری، دامداری، گلخانه، پرورش کبک، محصولات کشاورزی، باغ‌های گردو. زحمات صدها‌ساله آبا و ‏اجداد ما از بین خواهد رفت.»‏
از نگاه او، تبعات فعالیت معدن دره زرشک فرامنطقه‌ای است:   «صحبت از روستای علی‌آباد و دره ‏زرشک نیست. این ریزگردهای آلوده کویر مرکزی را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. این روستاها در دامنه سلسله ‏جبال شیرکوه قرار گرفته است. شیرکوه منبع اصلی تغذیه آب استان است و اگر معدن استخراج و اکتشاف ‏شود، تبعات صنعتی آن استان یزد را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. سال ٩٠-٩١ آمدند بافت منطقه را از بین ‏بردند و منابع طبیعی را تخریب کردند. آنها درحالی این کار را کردند که هنوز مجوز نداشتند. شانس آوردیم ‏که سازمان بازرسی نگذاشت و نتوانستند برداشت کنند. آنها مدام مساله اقتصادی را بهانه می‌کنند اما تفت و ‏دامنه‌های شیرکوه از مهمترین مناطق گردشگری است و اگر به جای این تخریب‌ها، گردشگری را به کار ‏بیندازند، فوایدش کل استان را در برخواهد گرفت.» ‏

ماجرای دره زرشک

اکتشاف اولیه معادن مس علی‌آباد و دره زرشک اواخر دهه ٤٠ انجام شد و  در ‌سال ١٣٨٢ فرماندار وقت ‏شهرستان تفت تقاضایی به وزارت صنایع و معادن ارسال کرد و خواستار انتقال معادن دره زرشک و علی‌آباد به ‏شرکت ملی صنایع مس ایران شد. اما این دو معدن تا آن تاریخ فعال نشده بودند و تا پیش از‌ سال ‏‏٨٥ شرکت مس هم خصوصی شد. فعالیت‌های اکتشافی معادن مس تفت از خردادماه ١٣٨٨ وارد مرحله ‏جدیدی شد و تلاش برای راضی کردن مخالفان هم بیشتر شد. آذر ‌سال ٩٠، محمدجواد حبیبیان، مدیر ‏پروژه معادن مس تفت گفت: «از آنجایی که معدن دره زرشک علاوه بر سولفور ذخیره اکسید هم دارد، لذا ‏امکان تولید سالیانه ١٠٠‌هزار تن کنسانتره با عیار ٢٦‌درصد و حدود ٣‌هزار تن کاتد مس وجود دارد. حجم ‏باطله‌برداری در معدن دره زرشک بسیار پایین است و صرفه اقتصادی آن بسیار بالا.» ‏یک‌سال بعد از این تاریخ شرکت خصوصی فعال در بخش معادن مس با عنوان ملی، سعی داشت مجوز ‏بهره‌برداری از آن را بگیرد اما با مخالفت مردم، کارشناسان و نهادها موفق به این کار نشد. بار دیگر در ‌سال ‏‏٩٦ تلاش برای فعالیت معدن دره زرشک از سر گرفته شد و این‌بار جمعی از تشکل‌های محیط زیستی استان ‏در نامه‌ای به معاون اول رئیس‌جمهوری، او را در جریان آثار مخرب این معدن بر محیط‌ زیست استان قرار ‏دادند و از او خواستند پرونده معدن مس دره زرشک را برای همیشه بایگانی کند‎.‎
آخرین نامه درباره معدن دره زرشک، فروردین ‌سال ٩٧ منتشر شد. زمانی که شایعاتی درباره تلاش یک ‏شرکت خصوصی از طریق شرکت ایمیدرو (سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران) برای شروع ‏مجدد بهره‌برداری از معدن مس دره زرشک یزد شنیده شد. آن زمان گروهی از تشکل‌های محیط زیستی ‏استان یزد در نامه‌ای خطاب به معاون اول رئیس‌جمهوری از او خواستند با توجه به آسیب‌های بسیار جدی و ‏مخرب بهره‌برداری از معدن مس دره زرشک یزد همانند آلوده کردن منابع آبی استان و منطقه شیرکوه، ‏دستور دهد برای همیشه موضوع بهره‌برداری از این معدن که هر چند وقت یک‌بار مطرح می‌شود، بایگانی ‏شود. آنها با اشاره به این‌که شعار اصلی دولت تدبیر و امید حفظ محیط ‌زیست است، از دولت دوازدهم ‏خواستند دست به عمل بزند و با مختومه کردن ماجرای بهره‌برداری از معدن مس دره زرشک، سبب شود در ‏هیچ مقطع زمانی دیگری اشخاص حقیقی و حقوقی نتوانند به حیات این مردم و بخش مرکزی کشور ضربه بزنند‎.‎
بر اساس این نامه، که به امضای سازمان‌های مردم‌نهاد محیط زیستی استان یزد رسیده، استاندار سابق یزد ‏در جلسه‌ای تأکید کرده اگر معدن مس مذکور عیار ۲۴ هم داشته باشد باید با توجه به تبعات آن مورد بهره‌‏برداری قرار گیرد، اما «مجرمان مهاجم قبل از اخذ مجوز، تخریب‌های زیادی هم صورت داده‌اند که باید ‏جبران شود و آنان منصفانه محاکمه و مجازات شوند». سودجویانی که «تحت عناوین بهره‌برداری از معدن و کارخانه به ‏امکانات و منابعی از حاکمیت» دسترسی پیدا می‌کنند و «سودهای کلان را بدون حساب به خارج هدایت می‌کنند و اشتغال اندک ‏آنها برای مهاجران و آلودگی محیط ‌زیست و تخریب آن و تبعات گسترده مادی و معنوی و جانی ازجمله ‏افسردگی و بیماری‌های روحی و جسمی و افزایش سرطان و سکته و مرگ و میرش در یزد برای مردم شریف ‏آن بوده است‎.‎‏»‏
در نامه‌های مخالفت با فعالیت معادن مس یزد، تبعات این دست فعالیت‌ها از زبان کارشناسان محیط‌ زیست و ‏زمین‌شناسی بارها گوشزد شده است. با وجود احتمال آلودگی منابع آبی استان و تاثیرات مخرب معدن بر دشت‌ها و قنات‌های ‏حوزه آبریز استان یزد، این معدن قرار است در کنار مهمترین منابع آبی استان به بهره‌برداری برسد و بنا بر ‏نظر هیأت علمی دانشکده قنات و شرکت آب منطقه‌ای استان یزد اثرات مخرب زیادی خواهد ‏داشت. فرسایش خاک از مسائل دیگر است؛ حفاری‌های گسترده و نیز باطله‌های مخرب و آلوده بر حوزه ‏آبخوان و آبریز یزد اثر خواهد گذاشت. مخالفان به نزدیکی معدن به گسل دهشیر و افزایش خطر زلزله به ‏واسطه انفجارهای معدنی، افزایش زمین‌لغزش در گردنه علی‌آباد و ریزش قنات‌ها هم اشاره می‌کنند. آنها می‌‏گویند به کار افتادن معادن دره زرشک و علی‌آباد نابودی مراتع، تخریب روستاهای پایین‌دست و از بین رفتن ‏کشاورزی و باغداری را به دنبال خواهد داشت.‏