یادی از دکتر بهاءالدین حمدی

به گزارش می‌متالز، دکتر بهاءالدین حمدی یکی از پیشکسوتان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، پس از سال‌ها فعالیت در عرصه زمین‌شناسی کشور، با کوله‌باری از دستاوردها و تجربیات بی‌همتا روبه‌رویم می‌نشیند و سخن که می‌گوید به قدری پرهیجان از زمین‌ و زمین‌شناسی ایران می‌گوید که احساس می‌کنم به تازگی پا به عرصه گذاشته و بیشتر که فکر می‌کنم، به‌خاطر می‌آورم این ویژگی مشترک همه زمین‌شناسان است که چنین عاشقانه از زمین می‌گویند. ایشان کتاب‌های متعددی در رشته تخصصی خود منتشر کرده و راهنمایی پایان نامه‌های کارشناسی‌ارشد و دکترای زیادی به‌عهده داشته است. دکتر بهاءالدین حمدی چهره آشنای زمین‌شناسان امروز و دیروز مهمان ما در یکی از روزهای گرم تابستان است.

گفت‌و گو مرضیه کاظمی

در ابتدا خوانندگان را بیشتر با خودتان آشنا کنید.

سال 1314 در زنجان به‌دنیا آمدم. دوران ابتدایی و دبیرستان را در تهران به پایان بردم و سال 1961 پس از اخذ پذیرش از دانشگاه ماینز آلمان در رشته پزشکی عازم اروپا شدم، ولی به‌خاطر علاقه شدیدی که به رشته زمین‌شناسی داشتم، به اتریش رفتم و بعد از گذراندن امتحانات به عنوان دانشجوی رسمی در دانشگاه لئوپلدفرانسیس در شهر اینسبروک در دیرینه‌شناسی به تحصیل پرداختم و سال 1970 موفق به اخذ مدرک خود در مقطع دکترا شدم. از سال 1966 نیز به‌عنوان دستیار پژوهشی در دانشکده مشغول به کار شدم. پس از پایان تحصیلات به ایران بازگشتم و همزمان از سوی سازمان زمین‌شناسی- که تازه تاسیس شده بود_ و همچنین شرکت نفت دعوت به کار شدم که پس از بررسی و تصمیم‌گیری نهایی به سازمان زمین‌شناسی پیوستم. البته در آن زمان برای شرکت در سمینارها و نشست‌های مربوط به مباحث مختلف زمین‌شناسی در کشورهای مختلف دعوت می‌شدم و من نیز با حضور در چنین محافل علمی از آخرین یافته‌ها و دستاوردهای این علم آگاهی می‌یافتم و از آن برای پیشبرد علم زمین‌شناسی در ایران استفاده می‌کردم. پس از گذشت بیش از یکسال به‌عنوان رئیس بخش فسیل‌شناسی به فعالیت پرداختم. البته در آن زمان کارشناسان خارجی در بیشتر بخش‌های سازمان به فعالیت مشغول بودند و عرصه مناسبی برای حضور زمین‌شناسان ایرانی نیز فراهم شده بود.

طی مطالعات علمی موفق به تالیف کتاب‌هایی با عنوان‌های "رسوبات پرکامبرین- کامبرین در ایران"،"مجموعه کنودونت‌های ایران" با همکاری دکتر احمدزاده و کتاب  Str-and Pal of Late Precambrian- Cambrian شدم و بیش از 100 مقاله به زبان‌های انگلیسی، چینی و ژاپنی نیز منتشر کردم. در ضمن با انجمن دیرینه‌شناسان جهان (IPA) و برنامه هم‌عرضی بین‌المللی زمین‌شناسی(IGCP)، انجمن بین‌المللی زمین‌شناسان(IUGS)  و همچنین انجمن دیرینه‌شناسان ایران همکاری گسترده دارم و در حال حاضر نیز ارتباط خود را با این مجموعه‌های علمی همچنان حفظ کرده‌ام. از بیشتر مقاطع زمین‌شناسی معروف پرکامبرین- کامبرین و پائوزوئیک جهان در قاره‌های مختلف، بازدید کرده‌ام که این مناطق شامل اروپا، آسیا، آمریکا، کانادا، چین، روسیه تا نزدیکی قطب شمال و آمریکای‌لاتین تا جزایر جنوبی می‌شود.

موضوع پایان‌نامه دکترای من، تحقیق بر روی رسوبات ترشیری _به‌عنوان جوان‌ترین سیستم‌های زمین‌شناسی_ است. اواخر سال 1379 از سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌‌معدنی کشور بازنشسته شدم اما در حال حاضر علاوه بر تدریس در پژوهشکده علوم‌زمین به فعالیت‌های علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی خود ادامه می‌دهم. همانطور که گفتم تحصیلات من پس از اخذ دیپلم تا زمان دریافت مدرک دکترا در خارج از کشور انجام شد و به همین دلیل پس از مراجعت به ایران از مسائل زمین‌شناسی و سازمان زمین‌‌شناسی کشور اطلاع چندانی نداشتم. به‌خاطر دارم آن زمان بسیاری از کارشناسان کشورهای خارجی از جمله آلمان، روسیه، اتریش، انگلستان و کانادا در سازمان مشغول به‌کار بودند و همراه زمین‌شناسان ایرانی به تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی در مقیاس‌های مختلف و همچنین اکتشافات معدنی می‌پرداختند. پس از حضور در سازمان بیشتر بر روی سنگ‌های بسیار قدیمی از جمله سنگ‌های رسوبی پرکامبرین مربوط به حدود 700 تا 800 میلیون سال پیش و همچنین سنگ‌های کامبرین مربوط به 520 میلیون سال گذشته کار می‌کردم.

بیشتر مشکل زمین‌شناسان در سنگ‌های پالئوزوئیک و قدیمی‌تر از آن است. خوشبختانه زمین‌شناسان بر روی سنگ‌های جوان‌تر مثل فروزوئیک و سنوزوئیک بیشتر مطالعه کرده‌اند و در حال حاضر برای شناخت این گونه سنگ‌ها مشکلی وجود ندارد. آن زمان به طور جدی روی کنودونت‌های ایران کار می‌کردم و چون کار جدیدی بود و تا آن زمان در ایران و کشورهای همسایه کسی درباره آنها تحقیق نکرده بود، قدری مشکل به‌نظر می‌رسید. برای تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی به‌طور مداوم انواع فسیل‌های میکروسکپی مانند روزنبران را مطالعه می‌کردم.

قدری درباره زمین‌شناسی و فعالیت‌های تخصصی که انجام داده‌اید، توضیح دهید.

همان‌طور که می‌دانید تاریخ تکامل زمین‌شناسی به دو زمان اصلی پرکامبرین و فانروزوئیک تقسیم می‌شود. در مرز بین پرکامبرین و آغاز کامبرین حیات به‌ شکلی بسیار چشمگیر شکوفا شد. ولی طی دوران‌های فانروزوئیک تکامل حیات با چندین بحران حیاتی مواجه شد که مهم‌ترین آن در دیواره زمانی پرمین-تریاس اتفاق افتاده است. به شکلی که در اواخر پرمین بیشتر موجودات کره‌زمین از بین رفتند و با آغاز تریاس، حیات بر روی کره زمین دوباره جان می‌گیرد. به همین لحاظ شناسایی مرز بین پرکامبرین- کامبرین و همچنین پرمین- تریاس برای زمین‌شناسان از اهمیت بیشتری برخوردار است. برای مثال بیشتر تحولات بزرگ حیات و تغییرات گسترده آب‌وهوایی در مرز بین دو دوره پرمین و تریاس رخ داده است. به دلیل اهمیت بسیار زیاد این دوره‌ها، پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و دکترای بسیاری از دانشجویان رشته زمین‌شناسی به این بخش اختصاص داده شده است.

همان‌طور که یادآور شدم هنگام فعالیت در سازمان زمین‌شناسی به‌طور جدی به مطالعه کونودنت‌های ایران پرداختم و فعالیت خودم را در این زمینه به کشورهای همسایه و عضو سنتو از جمله ترکیه، پاکستان و... گسترش دادم. برای کشف و استخراج منابع انرژی از جمله نفت، شناسایی کونودنت‌ها بسیار اهمیت دارد. به‌خاطر تغییر رنگی که در عناصر کونودنتی در طول زمان دفن و پس از رسوب‌گذاری ایجاد می‌شود، زمین‌شناس قادر به تشخیص دمای زمین خواهد بود. زیرا نفت در دمای بیشتر از 120 تا 160 درجه، در اصطلاح زمین‌شناسی، به تله‌های دیگر نفتی مهاجرت می‌کند، به همین دلیل شناسایی مناطق دارای پتانسیل نفتی علاوه بر بررسی خصوصیات چینه‌شناسی، به مطالعه عناصر کونودنت‌های منطقه مورد‌نظر نیز نیاز دارد. البته در پژوهشکده علوم‌زمینِ‌ سازمان زمین‌شناسی‌ و اکتشافات‌معدنی ‌کشور نیز مطالعات بسیار گسترده‌ای درباره اهمیت کونودنت‌ها و همچنین شناسایی سنگ‌های قدیمی منطقه البرز و ایران مرکزی و همچنین تغییر رنگ عناصر کونودنت‌های آن برای شناسایی استعداد مناطق دارای ذخایر نفتی و گاز انجام شده است.

 فعالیت‌های تحقیقاتی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و سطح علمی دانشجویان زمین‌شناسی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

خوشبختانه مطالعات زمین‌شناسان ایرانی و به‌خصوص کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در سطح بسیار بالایی از علم و فناوری در حال فعالیت هستند. از این سازمان می‌توان به‌عنوان مرکز ثقل تحقیقات علمی زمین‌شناسی و اکتشافی ایران یاد کرد. مطالعات دیرینه‌شناسی به‌عنوان یکی از شاخه‌های مهم زمین‌‌شناسی بسیار مهم است. برای مثال اگر یک دیرینه‌شناس در کار خود اشتباه کند و مشخصات یک فسیل را اشتباه تشخیص دهد، تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی نیز با مشکل مواجه خواهد شد. در حال حاضر بعضی از دانشگاه‌های ایران هنوز از نظر علمی و پژوهشی با دیگر دانشگاه‌های معروف دنیا توانایی رقابت را ندارند و از این نظر دچار مشکلاتی هستند. مجلات و مقاله‌های معتبر علمی بین‌المللی که اطلاعات زمین‌شناسی را به روز می‌کنند، در دانشگاه‌ها کمتر به‌چشم می‌خورد و بسیاری از مطالب و مقالات مطرح شده در کنفرانس‌های دانشگاهی به روز نبوده و مسائل قدیمی دیگر کشورها را مطرح می‌کنند. دانشجویان و زمین‌شناسان باید سعی کنند مقالات علمی خود را در مجلات معتبر بین‌المللی منتشر کنند تا علاوه بر استفاده از مزایای آن،‌ نام زمین‌شناسان ایرانی را در عرصه‌های زمین‌شناسی بین‌المللی مطرح کنند و باعث شوند دنیا با زمین‌شناسی و زمین‌شناسان ایرانی بیش از گذشته آشنا شوند. متاسفانه بسیاری از مطالب درسی که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، مربوط به سال‌های گذشته است که منابع آزمون جدید و به‌روز در آن‌ها کمتر وجود دارد.

در حال حاضر بودجه‌های علمی و پژوهشی برای بیشتر علوم در رشته‌ها در کشور ما بسیار پایین است و این موضوع بیش از همه شامل بسیاری از رشته‌های علوم‌پایه از جمله زمین‌شناسی می‌شود. با وجود همه کاستی‌ها، من به عنوان استاد راهنما و یا مشاور بسیاری از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا و داور برخی از مجلات زمین‌شناسی ایران، نسبت به آگاهی و سطح بالای دانشجویان زمین‌شناسی اذعان دارم. متاسفانه آزمایشگاه‌های دانشگاه‌های سراسری از تجهیزات کافی برخوردار نیستند و از لحاظ مادی در سطح بسیار پائینی قرار دارند. دانشجویان پس از حضور در صحرا و انجام مطالعات زمین‌شناسی نیاز به بررسی‌های آزمایشگاهی و آنالیز نمونه‌های معدنی دارند که در صورت کامل نبودن تجهیزات، مطالعات آنها ناقص خواهد بود. تامین همه جانبه دانشگاه‌ها نیازی بسیار ضروری است که مسئولان باید بیش از گذشته به آن اهمیت دهند تا فعالیت‌‌‌های پژوهشی و تحقیقاتی بیش از گذشته در دانشگاه‌ها رونق یابد. طی بازدیدی که چندی پیش با جمعی از همکاران از مرکز زمین‌شناسی کرج داشتیم، متوجه پیشرفت‌های حاصل شده در رشته‌های مختلف علم زمین‌شناسی در کشورمان شدم. کارشناسان و زمین‌شناسان دهه‌های اخیر بسیار جوان، فعال و پرانگیزه هستند و با استفاده از تجربیات پیشکسوتان این علم، سعی در ارتقای سطح کمی و کیفی آن در ابعاد ملی و جهانی دارند. احساس می‌کنم با توجه به امکانات موجود سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، در بخش‌های مختلف پیشرفت بسیار قابل‌توجهی داشته است.

باید از انتقادهای مخرب و غیرسازنده دوری کرد و با بررسی مسائل پیش‌روی بخش زمین‌شناسی نسبت به شناسایی نقاط ضعف و قوت تلاش کرد. در مجموع موضوع منفی و روبه افولی در عرصه زمین‌شناسی کشور وجود ندارد و با وجود برخی کاستی‌ها، محدودیت‌ها و تحریم‌ها فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی در این بخش روند روبه‌ رشدی دارد. خوشبختانه در حال حاضر مقالات زمین‌شناسان ایرانی در مجلات معتبر بین‌المللی منتشر می‌شود و آنها در کمیسیون‌ها و نشست‌های تخصصی زمین‌شناسی حضور فعال و گسترده‌ایی دارند که همین امر نشان‌دهنده روند روبه‌رشد برنامه‌ها و مدیریت صحیح سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور است.

زمین‌شناسی به‌عنوان یکی از رشته‌های علوم‌پایه محسوب می‌شود که کاربرد فراوان در علوم دیگر دارد. وضعیت این رشته را چطور ارزیابی می‌کنید؟

همانطور که گفته شد، رشته زمین‌شناسی یکی از اساسی‌ترین و کاربردی‌ترین علوم پایه‌ کشور است که باید توجه بیشتری به آن شود. نقش علوم‌زمین و همه رشته‌های کاربردی آن در زندگی ما انسان‌ها بر هیچ‌کس پوشیده نیست. همانطور که یادآور شدم بودجه دانشگاه‌ها را باید در عمل و نه در گفتار افزایش داد و برای مجموعه‌هایی مثل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور که به فعالیت‌های علمی و پژوهشی می‌پردازد، بودجه پژوهشی مجزا در نظر گرفت. از سویی باید نسبت به اعزام دانشجویان و کارشناسان جوان زمین‌شناسی به دیگر کشورها به‌منظور تکمیل اطلاعات اقدام کرد تا از فناوری‌ها و دستاوردهای روز دنیا در بخش زمین‌شناسی عقب نمانیم. بدین ترتیب دانشجویان و کارشناسان ما قادر خواهند بود در همه زمینه‌ها هم‌پای دیگر کشورها به فعالیت بپردازند و با دستگاه‌های زمین‌شناسی و آزمایشگاهی بدون حضور کارشناسان خارجی به فعالیت بپردازند.

باید به خاطر داشت بسیاری از فعالیت‌های زمین‌شناسی نیاز به تجربه و حمایت مالی از سوی دولت دارد که در صورت تامین این حمایت‌ها، بخش زمین‌شناسی کشور بیش از گذشته رونق خواهد یافت. دولت نباید تنها به فعالیت‌های زودبازده توجه کند. بسیاری از فعالیت‌های زمین‌شناسی نیاز به زمان و فرصت کافی برای نتیجه‌بخش بودن دارند و در یک مقطع زمانی کوتاه پاسخگو نیستند. به همین دلیل است که همواره به این موضوع اشاره می‌شود که فعالیت‌‌های زمین‌شناسی و اکتشافی با ریسک قابل توجهی مواجه است. بسیاری از زمین‌شناسان طی سال‌های گذشته تحقیقات و فعالیت‌هایی انجام داده‌اند که پس از گذشت چندین سال و در زمان حاضر نتیجه‌بخش بودند و منجر به کشف بسیاری از ذخایر معدنی و استخراج منابع آن شده است.

اهمیت علم زمین‌شناسی در زندگی ما انسان‌ها چیست؟

باید بدانیم شناسایی و مطالعه ناشناخته‌های زمین‌شناسی دیروز، کلید و راهگشای معماها و ناگشوده‌های امروز است. زمین‌شناسی ایران از زمین‌شناسی دنیا جدا نیست و برای توسعه علوم‌زمین در ایران باید زمین‌شناسی جهانی را نیز شناخت. برای مثال ذغال‌سنگ ایران در دوره ژوراسیک تشکیل شده، در حالی‌که بیشتر ذغال‌سنگ کشورهای‌غربی در زمان پرمین تشکیل شده است. بنابراین ذغال‌سنگ موجود در ایران بسیار جوان‌تر از منابع مشابه در اروپاست. بر همین اساس شناخت تحولات زمین‌شناسی در سایر کشورها ما را برای شناخت همین پدیده در کشورمان یاری می‌کند. از سویی نقشه‌های زمین‌شناسی در همه فعالیت‌های اقتصادی ما کاربرد اساسی دارند. برای مثال به‌منظور تاسیس یک کارخانه شیشه‌سازی در هر نقطه از کشور باید به معادن سیلیس موجود در منطقه که قادر به تهیه موادمعدنی کارخانه موردنظر هستند، توجه اساسی داشت.

پراکندگی نقاط دارای پتانسیل‌های معدنی در نقشه‌‌های زمین‌شناسی مشخص شده و رسیدن به این هدف جز با بررسی مطالعات حاصل از تحقیقات زمین‌شناسان امکان‌پذیر نیست. لازمه توسعه صنعت و دستیابی به پیشرفت روزافزون در هر کشور داشتن نقشه‌های زمین‌شناسی کاربردی است تا بر اساس آن بتوانیم به راحتی به ذخایر مورد نظرمعدنی برای تامین مواد اولیه صنایع دست یابیم. البته برخی از شاخه‌های زمین‌شناسی از جمله زمین‌شناسی پزشکی بسیار جوان هستند و هنوز جای کار فراوان دارند و این در حالی است که تاثیر این رشته در زندگی انسان‌ها بسیار مشهود است و توجه نکردن به آن موجب بروز خسارت‌های گاه جبران‌ناپذیر به ما می‌شود.

چه توصیه‌ایی برای دانشجویان رشته زمین‌شناسی و مسئولان کشور دارید؟

بعضی از دانشجوها بر حسب اتفاق و یا شانس وارد این عرصه می‌شوند و علاقه چندانی به حضور در این رشته ندارند و گاه از سر اجبار به فعالیت‌های زمین‌شناسی می‌پردازند. کسی که مایل به کسب موفقیت در زمین‌شناسی است، باید سعی کند علاوه بر یادگیری کامل صحیح این علم، نسبت به آن آگاهی و درک مناسب داشته باشد. تنها آموزش در این عرصه کافی نیست و علاقه‌مندان باید با بررسی و حضور بیشتر در طبیعت نسبت به شناسایی دقیق پدیده‌های زمین‌شناسی اقدام کنند. در این صورت است که با دیدی آگاه در این عرصه گام بر‌می‌دارد و برای انجام فعالیت‌های زمین‌شناسی علاقه فراوانی از خود نشان می‌دهد. دانشجویان باید نسبت به ارتباطات در علم زمین‌شناسی و تسلط به یک زبان زنده بین‌المللی توجه کافی داشته باشند. در صورتی‌که با مجامع و سازمان‌ها و دانشگاه‌های بین‌المللی ارتباط تنگاتنگی داشته باشند، قادر خواهند بود از همه مسائل موجود در این علم آگاهی یافته و در راه اعتلای این دانش در کشور خود بکوشند.

سخن آخر؟

برای همه انسان‌ها و همه هموطنانم آرزوی موفقیت در همه عرصه‌های علمی و تحقیقاتی دارم و امیدوارم مدیران فعلی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور بیش از گذشته در پیشبرد اهداف خود موفق باشند و کارشناسان باتجربه قدیمی‌ را نیز فراموش نکنند و بدانند ارزش معنوی بسیاری از تشویق‌ها به حدی است که انگیزه زیادی را در افراد برای انجام وظایف به‌وجود می‌آورد.

روحش شاد و یادش گرامی