خصوصیات دو دسته مهندس ساختمانی

به گزارش می متالز، بررسی‌ها نشان می‌دهد، به‌رغم وجود مصوبات حاکمیتی و ضوابط تخصصی در این زمینه موارد متعددی موجب صرف هزینه بالا برای احداث ساختمان، صرف میزان بالای انرژی در زمان ساخت و بهره‌برداری، صرف هزینه بالا برای تعمیر و نگهداری، عمر کوتاه ساختمان‌ها، عدم استحکام لازم در برابر مخاطرات طبیعی مثل زلزله و در نتیجه عدم رضایتمندی ساکنان و بهره‌برداران از ساختمان‌ها می‌شود. در این زمینه علاوه بر عواملی چون ضعف قوانین و مقررات، ضعف عملکرد سازمان‌های نظارتی، کیفیت پایین مصالح و عدم به‌کارگیری فناوری‌ها و روش‌های اجرایی مناسب، ضعف عملکردی و اخلاقی عوامل فنی و مهندسی نیز مورد شناسایی است. عده‌ای از مهندسان، کم‌کاری در ارائه خدمات مهندسی را به مسائلی مانند پایین بودن تعرفه این خدمات مرتبط می‌دانند. مطرح می‌شود که سهم خدمات مهندسی در ساخت‌و‌سازهای شهری کشور در حال حاضر ۲ تا ۳ درصد از هزینه‌های کل ساختمان است که هیچ تناسبی با خدمات و مسوولیت ارائه شده ندارد. خدماتی که در کشورهای همسایه ایران تا ۷ درصد و در اروپا تا ۱۰ درصد هزینه‌های ساخت برآورد می‌شود. در ایران برای ساختمانی با زیربنای کل هزار مترمربع در ۵ طبقه مسکونی حدود ۶۰ میلیون تومان هزینه خدمات مهندسی شامل آزمایش مکانیک خاک، طراحی نقشه‌ها، نظارت ساختمان، آزمایش‌های سازه‌ای، نظارت مربوط به تاسیسات آب، برق و گاز و تهیه نقشه‌های ثبتی در بازه زمانی حدود ۲۴ ماه به مهندسان مختلف پرداخت می‌شود و برای همان ساختمان با زیربنای مفید حدود ۶۰۰ مترمربع و فروش مترمربعی ۱۵ میلیون تومان، حدود ۹۰ میلیون تومان هزینه واسطه‌گری است که ضمن معامله پرداخت می‌شود. در صورتی که هیچ قیاسی درخصوص نوع، میزان و مدت مسوولیت مهندسان ساختمان با مشاوران املاک قابل تصور و طرح نیست. مسوولیت فنی و اجرایی ساختمان با توجه به قوانین موجود تا پایان عمر مفید بنا با مهندسان طراح، سازنده و ناظر است. اگر مسوولیت در برابر دیگران و سایر موجودات را مسوولیت‌ اجتماعی به حساب آوریم، مسوولیت‌های حرفه‌ای ذیل مسوولیت‌های اجتماعی مطرح است. حرفه به معنای عام کلمه به معنای هر مشغولیتی است که راهی برای گذران زندگی به وجود می‌آورد اما در معنایی که مراد ما است حرفه نوعی کار است که شامل تخصص پیشرفته، خودگردانی و خدمات برنامه‌ریزی شده به نفع خیر عمومی است. شغل هر کار استخدامی است که با هر سطح از مهارت و مسوولیت منجر به دریافت مزد شود. پیشه اشتغالی است با سطح مهارت پایین و مسوولیتی محدود و حرفه اشتغالی برخوردار از دانش و مسوولیت زیاد است. برای حرفه‌مندی ویژگی‌های متعددی برشمرده می‌شود اما مهم‌ترین آنها تامین خدماتی مهم برای جامعه، برخورداری از دانش و مهارت‌های ضروری، گذراندن آموزش‌های ژرف یا گسترده، کنترل خدمات توسط حرفه‌مند (خودکنترلی)، استقلال و خودمختاری در ارائه خدمت است. اینها ویژگی‌هایی است که یک حرفه‌مند را از یک شاغل صرف و یک پیشه‌ور متمایز می‌کند. بین خدماتی که یک خیاط یا نجار به مردم ارائه می‌دهند با خدماتی که یک پزشک به جامعه عرضه می‌کند، تفاوت‌هایی وجود دارد. خدمات یک پزشک به ارزشمندترین دارایی آدمی یعنی جان او مرتبط است. یک پزشک لازم است تعلیمات و تحصیلات گسترده دیده و بر حجم زیادی از دانش تخصصی تسلط داشته باشد. از طرفی چون علم پزشکی برای نظارت عموم مردم در دسترس همگان نیست و هنگامی که فردی به پزشک مراجعه می‌کند بدون آنکه از نحوه تشخیص و تجویز پزشک اطلاع داشته باشد، به او اعتماد کرده و درمان او را می‌پذیرد، لازم است پزشک به‌عنوان حرفه‌مند بر خدماتی که ارائه می‌دهد خودکنترلی داشته باشد و در کمال دقت و صحت خدمت خویش را به انجام رساند.

مهندسی را نیز چون پزشکی از جمله حرفه‌ها قلمداد می‌کنند. مهندسان محصولات و فرآیندهایی را خلق می‌کنند که تولید غذا، سرپناه، انرژی، ارتباطات، بهداشت و حفاظت در برابر بلایای طبیعی را بهبود می‌بخشند و بر رفاه و زیبایی زندگی روزمره ما می‌افزایند. خطا در تولید محصولات می‌تواند نتیجه عکس دهد و موجبات خسارات جانی و مالی به بهره‌برداران را فراهم کند، از این رو توجه به مسوولیت‌های حرفه‌ای و برخورداری از تعهدات خاص برای مهندسان چون پزشکان و سایر حرفه‌مندان مطرح است.

اما این سوال مطرح است که برای چه برخی از افراد جامعه باید دشواری‌های تحصیل دانش به مدت طولانی و بر دوش نهادن مسوولیت سنگین ارائه خدمات مهم و ضروری به جامعه را بپذیرند؟ به عبارت دیگر حرفه‌مندان در ازای پیمودن این مسیر و ارائه این خدمات چه امتیازی دریافت می‌کنند؟

دو دیدگاه وجود دارد که موجب تفاوت عمل هر یک با دیگری می‌شود. عده‌ای از حرفه‌مندان معتقدند ارائه خدماتشان به جامعه بر کفه ترازویی قرار دارد که کفه دیگر آن امتیازاتی است که در ازای خدمات از جامعه می‌گیرند. مواردی مثل احترام و شأن اجتماعی و کسب درآمد رضایت‌بخش از جمله مواردی است که این گروه از حرفه‌مندان از جامعه انتظار دارند. این گروه مطرح می‌کنند در شرایط برآورد انتظارات شان می‌توان ارائه خدمات با دقت و صحت را از ایشان انتظار داشت.  این گروه به‌رغم وجود ضوابط حاکمیتی و تعیین حداقل‌ها سعی می‌کنند خدمات خود را به نحوی تنظیم کنند که هم به شکل صوری ضوابط اجرا شود و هم مخاطرات حرفه‌ای و مجازات انتظامی گریبان‌شان را نگیرد.  گروه دوم حرفه مندانی هستند که انجام کار درست را فارغ از امتیازات دریافتی از جامعه در نظر می‌گیرند. این گروه با توجه به دانش و تخصصی که کسب کرده‌اند و بر اساس یک مسوولیت درونی خود را موظف به ارائه خدمات بی‌کم و کاست به جامعه می‌دانند. ایشان مطرح می‌کنند که چون مهندسان ساختمان با اطلاع از تعرفه خدمات در آزمون‌های اخذ پروانه اشتغال به کار مهندسی شرکت می‌کنند و با اطلاع از مسائل مالی این حرفه اقدام به ارائه خدمات و پذیرش مسوولیت طراحی، اجرا یا نظارت می‌کنند، موظف به انجام دقیق و صحیح وظایف خود هستند.

در مساله ارائه مسوولیت، سه الگو برای مهندسان قابل طرح است: الگوی آسان گیری، الگوی دقت معقول و الگوی خیرخواهی. «الگوی آسان گیری» با تلقی کمینه گرا توام است. در این الگو اصل مهم عدم صدمه است. هدف عبارت است از درگیر نشدن با مشکلات و مسائل و اجتناب از متهم شدن به سهل انگاری. طبق این الگو مادامی که روش‌های عملیاتی استاندارد تامین می‌شود مسوولیت‌های شخص نیز ادا می‌شود. الگوی دیگر «الگوی دقت معقول» است. دو نوع تفکر وجود دارد که این الگو را تایید می‌کند: اولا مقررات ایمنی معمولا کمینه‌گرا هستند و ممکن است مسائلی که بعد از اجرای استانداردها کشف می‌شوند به حساب نیاورند، ثانیا مصرف کنندگان به‌عنوان کسانی که نهایتا منتفع یا متضرر می‌شوند ممکن است درباره اینکه چه ریسک‌هایی برای آنها معقول است نظر داشته باشند و آن را بالاتر از عرف و استاندارد قرار دهند. الگوی سوم «الگوی خیرخواهی» است که از الگوی دقت معقول هم فراتر است. اما خیرخواهی فراتر از این است که خود را محق بدانیم تا از دیگری انتظار داشته باشیم.در زمینه ساخت و ساز شهری و ارائه خدمات مهندسی در کشور ما در حالی که حتی الگوی آسان گیری از طرف گروه اول ارائه‌دهندگان خدمات مهندسی چنانچه ذکر شد، زیر پا گذاشته می‌شود، گروه دوم الگوی مسوولیت خویش را دست کم در سطح الگوی آسان‌گیری قرار داده، برخی از ایشان تلاش دارند تا خدمات خویش را در سطح دقت معقول یا خیرخواهی ارائه دهند.

در زلزله سال ۶۹ رودبار و منجیل امضا فروشی یک مهندس در ساختمانی که برای ۴ طبقه طراحی شده بود ولی تا ۹ طبقه اجرا شد باعث از بین رفتن جان بیش از ۴۰ نفر در لاکان رشت شد. در مقررات ملی ساختمان برای ساختمان‌های معمول شهری طراحی سازه بر مبنای نیروی زلزله انجام می‌شود. به عبارتی ساختمان‌ها با هزینه‌های گزاف برای تامین ایمنی ساکنان در زمان زلزله طراحی و ساخته می‌شوند. حال اگر ساختمانی نتواند ایستایی و ایمنی لازم را در زمان زلزله داشته باشد، خود با آواری که ایجاد می‌کند موجب از بین رفتن ساکنان می‌شود. شاید از این رو است که در کشور ما هنگام زلزله افراد داخل ساختمان در وهله اول تلاش و تقلا دارند تا از زیر سقف بیرون بروند! در صورتی که تصاویر فیلم‌های ضبط شده از دوربین‌های مدار بسته داخل ساختمان‌های اداری و عمومی در کشوری مثل ژاپن نشان می‌دهد که دغدغه ساکنان این ساختمان‌ها هنگام زلزله نه فرار به فضای باز که نگهداری لیوان آب و قلم و خودکار برای جلوگیری از افتادن و پرتاب شدن از روی میز است.

به نظر می‌رسد عمل درست و اخلاقی آن است که گروه دوم به انجام می‌رساند. عمل به وظیفه فارغ از مناسبات اجتماعی و اقتصادی و ترجیح منفعت عموم بر منفعت شخصی روش درست انجام خدمات است.عمل به تعهد در صورتی که تعهد بر پایه تخصص و برآورد خیر عمومی قرار دارد، همواره مورد پسند و توجه است. در صورتی که می‌توان با انجام عملی موجبات رفاه، آسایش و ایمنی فرد دیگری را تامین کرد لازم است نسبت به آن اقدام کرد و از عملی که موجب خدشه به رفاه، آسایش و ایمنی افراد می‌شود پرهیز کرد.براساس تقسیم بندی ارائه شده درخصوص الگوهای مسوولیت، نخستین سطح انجام مسوولیت که الگوی آسان گیری اطلاق شد، سطحی است که براساس آیین نامه‌ها و ضوابط فنی به انجام می‌رسد. هرچند که مطابق با تقسیم بندی ارائه شده دو سطح بالاتر نیز برای انجام مسوولیت‌ها قابل طرح است، اما آنها که خدمات خود را کمتر از سطح آیین نامه‌ها و ضوابط فنی قرار می‌دهند، به کم فروشی مبتلا هستند. در نتیجه این افراد به لحاظ حقوقی هم با تخطی از ضوابط، کاری غیر قانونی مرتکب می‌شوند که در صورت کشف توسط مراجع قضایی محکوم و مورد مجازات‌ هستند.

حامد خانجانی کارشناس ارشد مدیریت ساخت