جزئیات راه‌اندازی باغ‌موزه نفت‌سوزهای کرمان

به گزارش می متالز، محمدرضا جواهری با اشاره به برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از موزه نفت‌سوزهای کرمان تا پایان سال جاری به تشریح شکل‌گیری ماهیت این موزه در باغ کنسولگری پرداخت و گفت: در ابتدای شروع فعالیت مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت، تصمیم بر این بود که در هر نقطه‌ای که توسط این مجموعه شناسایی می‌شود، موزه‌ای با موضوع کلی فعالیت‌های صنعت نفت بر‌پا کنیم، اما از مقطعی به بعد به این نتیجه رسیدیم که در هر نقطه متناسب با موضوع و فعالیت‌های آن مکان موزه‌ای تخصصی راه‌اندازی شود، به عنوان مثال موزه کارآموزان آبادان با محوریت آموزش راه‌اندازی شد و موزه بنزین‌خانه آبادان و پمپ‌بنزین دروازه دولت تهران اگرچه هر دو به موضوع پخش فرآورده‌های نفتی پرداختند اما هر یک متناسب با جایگاه و کارکردشان متفاوت از یکدیگر طراحی و آماده شدند و بدین ترتیب برای دیگر نقاط شناسایی شده در ایران، موضوعات تخصصی از فعالیت‌های صنعت نفت درنظر گرفته شده است.

وی با بیان اینکه درباره موضوع باغ‌موزه کرمان در باغ کنسولگری انگلیس هم موضوعات متفاوتی مطرح شد، افزود: عناصر و دستگاه‌هایی که با سوخت نفت در مصارف خانگی و صنعتی و شهری مورد استفاده عموم مردم قرار می‌گرفتند، یکی از موضوعات مغفولی بود که تشکیلات صنعت نفت تا به حال به آن نپرداخته بود، بنابراین ایده شکل‌گیری موزه نفت‌سوزها ساخته و پرداخته شد و در تعابیری که بعدها مورد بررسی قرار گرفت، به صورت اخص، نفت و نفت کوره را دربر گرفت و به دلیل تعدد، دیگر فرآورده‌های نفتی مانند بنزین و گازوئیل و… کنار گذاشته شدند.

جواهری در ادامه به یکی از دغدغه‌های جدی پیش روی توسعه موزه‌های صنعت نفت پرداخت و گفت: همانطور که می‌دانید در شهرهای مختلف موزه‌های متعدد مردم‌شناسی شکل گرفته است که تقریباً همه به یکدیگر شبیه هستند و بازدیدشان برای مردم تبدیل به امری تکراری شده است، در حالی که شاید هر شهری مفاهیم مردم‌شناختی متفاوتی با دیگر شهرها داشته باشد. این نگرانی در مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت هم وجود داشت تا از تکرار موضوع عمومی نفت در همه موزه‌ها جلوگیری شود. از سوی دیگر هدف اصلی از ایجاد موزه‌های صنعت نفت جلوگیری از نابودی و حفظ عناصر میراثی این صنعت بود. به عبارت دیگر وقتی به یک مقوله عام بپردازیم، به عناصر دیگر کمتر توجه می‌شود و وقتی به مقولات تخصصی وارد شویم، تمام اشیاء و عناصر صنعت نفت در حوزه‌های مختلف گردآوری می‌شوند، بنابراین با تنوع‌بخشی به موضوعات تخصصی در موزه‌های صنعت نفت به این هدف دست یافتیم.

گردآوری اقلام موزه نفت‌سوزها از ۱۶ استان کشور

محمدرضا جواهری با اشاره به اینکه در ابتدا تصور می‌شد نفت‌سوزها از تنوع کمی برخوردار باشند، اظهار کرد: در تحقیقات و بررسی‌های بعدی به این نتیجه رسیدیم که امکان یافتن و نمایش هزاران نمونه و عنصر نفت‌سوز به اشکال مختلف و به صورت کرونولوژیک یا تاریخ‌مدار وجود دارد.

وی گردآوری عناصر و اشیاء مرتبط با موضوع نفت‌سوزها را نیازمند مراجعه به اقصی‌نقاط کشور عنوان کرد و گفت: با تلاش همکاران‌مان در مجموعه موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت و سرکشی به فروشگاه‌ها، مغازه‌ها، کارگاه‌ها، کارخانه‌های صنعتی، بخش خصوصی و… در شهرها، روستاها و مراکز ۱۶ استان کشور در حد مقدور و هزینه پایین، این نمونه‌های بی‌نظیر برای نمایش در موزه نفت‌سوزهای کرمان گردآوری شدند.

تعریف موزه نفت‌سوزهای کرمان در دو فاز

جواهری گفت: موزه نفت‌سوزهای کرمان در دو فاز تعریف شده که فاز اول آن به نمایش نفت‌سوزهای خانگی با مصارف محدود خواهد پرداخت و فضایی که برای آن در نظر گرفته شده، بنای بازسازی شده کنسولگری انگلیس است که به دلیل سرپوشیده بودن، امکان نمایش عناصر شناسایی شده در آن وجود دارد. در فاز دوم که در آینده اجرایی خواهد شد، به سراغ نفت‌سوزهای صنعتی و شهری خواهیم رفت که فضای عمومی و روباز باغ‌موزه کرمان قابلیت نمایش این نوع نفت‌سوزها را خواهد داشت.

وی نمونه‌های گردآوری شده نفت‌سوزهای خانگی را در بخش‌های گرمایشی، روشنایی، خوراک‌پزی و کاربردهای دیگر تقسیم‌بندی و عنوان کرد: با تحقیقات بیشتر در هر یک از این دسته‌بندی‌ها وارد دسته‌بندی‌های جزئی‌تری شدیم و این مسیر ادامه پیدا کرد و همچنان ادامه دارد.

مشاور مدیر در امور توسعه موزه‌های صنعت نفت افزود: تلاش کردیم که در گردآوری این اقلام از تکرار بپرهیزیم تا چرخه تکامل نفت‌سوزها را کامل کنیم، همچنین پرکاربرد بودن و تنوع مصرف را نسبت به لوکس بودن اشیاء، در اولویت قرار دادیم.

روایت فعالیت‌های نظامی، اقتصادی و فرهنگی انگلیس در جنوب ایران

مشاور مدیر در امور توسعه موزه‌های نفت گفت: باغ‌موزه نفت‌سوزهای کرمان به سه محور کنسولگری انگلیس، نفت‌سوزها و پخش فرآورده‌های نفتی در منطقه کرمان پرداخته است که در هر کدام دسته‌بندی ریزتری را مدنظر قرار داده‌ایم.

جواهری به اختصاص یکی از اتاق‌های باغ کنسولگری به تاریخچه فعالیت‌های نظامی، اقتصادی و فرهنگی انگلیس در جنوب ایران اشاره کرد و گفت: در باغ‌موزه نفت‌سوزهای کرمان با بنا یا تأسیسات بهره‌برداری نفتی مواجه نیستیم و باغ کنسولگری انگلیس یک ساختمان اداری و مسکونی است که سیطره آن در مقاطعی از تاریخ به فراتر از شهر و استان کرمان امروزی نفوذ پیدا کرده و حتی فراتر از ایران و تا بصره و هندوستان نیز پیش رفته است و مقری بوده تا زمینه‌های تشکیل پلیس جنوب یا تجارتخانه‌های مختلف در دوره قاجار و اوایل پهلوی فراهم شود و همه اینها بستر و زمینه‌ساز انتقال سیطره انگلیسی‌ها به صنعت نفت هم محسوب می‌شده است، به همین دلیل در بخشی از این موزه که به اتاق منفصل معروف است، به معرفی تاریخچه باغ و معماری بنای کنسولگری و رویدادهای مرتبط با آن پرداخته شده و مستندات و تصاویری تاریخی از آنچه بر این باغ از اواخر دوره زندیه تا کنون گذشته و زمینه‌سازی انگلیسی‌ها برای گسترش سیطره خود مثل احداث خطوط تلگراف، بانک شاهی، ایجاد تجارت‌خانه‌ها و تأسیس پلیس جنوب به نمایش درمی‌آید.

معرفی مشاهیر و تولیدکنندگان داخلی و خارجی نفت‌سوزها

به گفته جواهری، ساختمان اصلی باغ کنسولگری انگلیس ۵ اتاق متصل به یکدیگر را دربرمی‌گیرد که برای هر یک محتوای مرتبط با موضوع نفت‌سوزها در نظر گرفته شده است.

وی توضیح داد: در این بخش فضایی را به نمایش نفت‌سوزهای گرمایشی که خود به انواع بخاری‌ها، والورها و خوراک‌پزی‌ها تقسیم می‌شوند اختصاص دادیم که هر یک به دسته‌بندی جزئی‌تری تقسیم می‌شود، مانند خوراک‌پزی‌های فتیله‌ای و پریموسی. در استان‌های مختلف خوراک‌پزی‌های فتیله‌ای از تک‌فتیله تا ۱۴فتیله یافتیم. همچنین انواع پریموس‌ها را از تک‌شعله تا حدود ۶ شعله پیدا کردیم که هر کدام در دسته‌بندی‌های ریزتر تقسیم می‌شوند. در مجموعه روشنایی‌ها هم فانوس‌ها، گردسوزها و لامپا را داریم. همینطور در مقاطعی که شکل تکامل‌یافته‌تری پیدا می‌کنند نیز مد نظر قرار گرفته است.

محمدرضا جواهری به اختصاص بخش دیگری از ساختمان کنسولگری به کارگاه ساخت نفت‌سوزها اشاره کرد و گفت: در اتاق کارگاهی، اجزای تشکیل‌دهنده نفت‌سوزها معرفی می‌شوند، به عنوان مثال در بخشی از این اتاق ماهیت فتیله و خصوصیت مویینگی آن، در ابعاد و اشکال مختلف از ابتدا تا امروز در معرض دید عموم قرار می‌گیرند. همچنین عناصر مرتبط با نفت‌سوزها از جمله تلمبه‌ها، مخازن، توری‌هایی با قابلیت اشتعال، تلق‌ها و شیشه‌های به‌کاررفته در نفت‌سوزها برای جلوگیری از ورود باد به نمایش درمی‌آیند.

وی با اشاره به اینکه جایگاهی نیز به معرفی سازندگان داخلی و خارجی نفت‌سوزها همانند علاءالدین، والور، عالی‌نسب، پریموس و… اختصاص می‌یابد، افزود: تا مقطعی نفت‌سوزها وارداتی بودند و از خارجی‌ها خریداری می‌شدند، اما از مقطعی به بعد و به عنوان مثال در دوره ملی شدن صنعت نفت و بر اساس نیاز کشور، کارخانه‌های داخلی به ساخت نفت‌سوزها روی می‌آورند که از نمونه‌های شاخص آن که اکثر خانواده‌های ایرانی با آن آشنا هستند، می‌توان به برند عالی‌نسب اشاره کرد. در این بخش تلاش شده تا علاوه بر معرفی مشاهیر این حوزه، با نگاهی ملی و دربرگیرنده همه استان‌ها، به شناسایی و معرفی کارگاه‌های کوچک و بزرگی که هم‌اکنون نیز در اقصی‌نقاط کشور در حال کار هستند، اقدام کنیم.

جواهری گفت: همچنین در آخرین اتاق از اتاق‌های ۵گانه این بنا، فضای یک خانه قدیمی با انواع وسایل مختلف نفت‌سوز اعم از یخچال، پنکه، اتو، رادیو و دیگر اقلام نفت‌سوزی که در گذشته مورد استفاده مصارف خانگی قرار می‌گرفتند، به نمایش درمی‌آید.

محبوب و مورد استفاده در میان خانواده‌های ایرانی

جواهری در بخش دیگری از اظهارات خود به قدمت استفاده از نفت‌سوزها در کشور اشاره کرد و گفت: همانطور که می‌دانید نفت‌سوزها قبل از کشف نفت در ایران مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند و همزمان با واردات نفت از باکو یا انگلیس، نفت‌سوزهای خارجی نیز به کشور وارد شده و مورد استفاده خانگی قرار می‌گرفته‌اند، بنابراین می‌توان گفت که عمر بسیاری از آنها به بیش از صد سال می‌رسد و در موزه نفت‌سوزهای کرمان تلاش شده روند تکامل نفت‌سوزها از ابتدا تا کنون نمایش داده شود. هنوز هم روستاهایی در کشور وجود دارند که اگرچه برق‌رسانی شده‌اند، اما به دلیل عدم دسترسی به گازکشی از نفت‌سوزهایی با کاربرد خوراک‌پزی و گرمایشی استفاده می‌کنند، بنابراین می‌توان گفت که نفت‌سوزها هنوز هم در میان خانواده‌های ایرانی کاربرد دارند.

وزارت نفت مانع از بین رفتن سوابق کارخانجات تولید نفت‌سوز می‌شود

مشاور مدیر موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت در امور توسعه به موزه‌های نفت‌سوز شناسایی شده در دنیا نیز اشاره کرد و گفت: در دنیا موزه‌های نفت‌سوز شناسایی شده مربوط به کارخانه‌های تولید یک نوع نفت‌سوز هستند، به عنوان مثال کارخانه علاءالدین در انگلیس و پریموس در سوئد تاریخچه ساخت نفت‌سوزهای کارخانه خود را به موزه تبدیل کرده‌اند. متأسفانه در ایران کارخانه‌های سازنده نفت‌سوزها همچون ارج، آزمایش، عالی‌نسب و… موزه ندارند و سوابق تولید نفت‌سوزها در کشور در حال از بین رفتن هستند که با اقدام وزارت نفت در زمینه شناسایی، حفظ، نگهداری و معرفی این نمونه‌ها گام مثبتی در این راستا برداشته می‌شود. در عین حال می‌توان گفت که در ایران این اتفاق تا کنون بی‌سابقه بوده و در دنیا هم به طور قطع کم‌سابقه است.

شناسایی و گردآوری نفت‌سوزها ادامه می‌یابد

وی در پایان به گردآوری فهرستی از اشیاء و اقلام نفت‌سوز و کارکردهای مختلف آن اشاره کرد و گفت: تا کنون بیش از ۳۰۰ قلم شیء شامل نفت‌سوزها و اجزای تشکیل‌دهنده آن از استان‌های همدان، تبریز، اصفهان، تهران، کرمان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان، کردستان، همدان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان، لرستان، خراسان رضوی و مازندران شناسایی و گردآوری شده است. هنوز هم نمونه‌هایی از نفت‌سوزها شناسایی شده‌اند که موفق به یافتن آن نشده‌ایم مانند آپارات نفتسوز، هرچند به نمونه‌های نادری نیز دست یافتیم که در نوع خود بی‌نظیر هستند، مانند فانوس جادویی (مجیک لنترن) که در واقع نمونه منحصربه فردی از اسلایدشو نفت‌سوز است که در موزه نفت‌سوزهای کرمان به نمایش درمی‌آید.