اختصاص اندک منابع به تحقیق و توسعه در فعالیت‌های معدنی

به گزارش می متالز، «علیرضا امینی» دانشیار دانشکده اقتصاد و حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی گفت: ارتقای بهره‌وری در دهه‌های اخیر رویکردی به شمار می‌رود که به عنوان کلید حل مساله رشد و پیشرفت اقتصاد مطرح شده است. در برخی از کشورها، با اجرای برنامه‌های ارتقای بهره وری توانسته‌اند از این راه بخش بزرگی از عملکرد رشد را به دست آورند.

استخراج سالانه ۴۰۰ میلیون تن مواد معدنی در کشور

او با تاکید بر این‌که محدودیت منابع، افزایش رشد اقتصادی در کشورهای درحال توسعه در گروِ ارتقای بهره وری است، خاطرنشان کرد: بر این اساس، تبیین عوامل موثر بر بهره وری می‌تواند در شناسایی سیاست‌ها و اقدام های اجرایی برای دستیابی به افزایش بهره وری موثر باشد که بخش معدن نیز به عنوان یکی از مهم ترین بخش های تولیدی کشور، به دلیل قرار گرفتن در حلقه ابتدایی زنجیره ارزش بسیاری از تولیدهای صنعتی از این قاعده مستثنی نیست.

وی افزود: پژوهش حاضر با بکارگیری یک روش نوآورانه در محاسبه ارزش افزوده به تفکیک فعالیت‌های معدنی (به قیمت ثابت)، بهره وری کل عوامل را اند ازه گیری می‌کند و در صدد است شکاف موجود را در پژوهش‌های بهره وری بخش معدن برطرف کنند. همچنین، در این پژوهش، بهره وری کل عوامل بخش معدن به تفکیک هفت فعالیت معدنی در دوره ۱۳۹۴-  ۱۳۷۵ اندازه‌گیری و آنگاه نقش سرمایه انسانی و تحقیق و توسعه در ارتقای بهره وری آزمون خواهد شد.

امینی خاطرنشان کرد: ایران به عنوان کشوری قدرتمند به لحاظ ذخایر معدنی، رتبه نخست خاورمیانه و سوم آسیا را در اختیار دارد و در جهان، جزو ۱۰ کشور برتر محسوب می‌شود که ارزشی بالغ بر۷۷۰ میلیارد دلار دارند (وزارت صنعت، معدن، و تجارت، ۱۳۹۷) و سالانه از حدود ۵۶۰۰ معدن فعال کشور نزدیک به ۴۰۰ میلیون تن مواد معدنی استخراج می‌شود که این موضوع بر اهمیت این پژوهش می‌افزاید.

تسهیل رشد سرمایه اقتصادی

وی ادامه داد: از این رو برای شناخت عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل، نظریه‌های رشد اقتصادی درون زا بررسی شده است. صاحب نظران نظریه رشد درون زا معتقدند که نرخ رشد بلندمدت اقتصادی می تواند متاثر از عوامل اقتصادی باشد و پیشرفت فناوری به شکل نوآوری و در قالب تولید جدید، فرآیندهای تولیدی جدید، بازارها و هر آن‌چه که نتیجۀ فعالیت اقتصادی است؛ بروز و ظهور می‌یابد. در واقع  نظریه رشد درون زا بر آموزش، مهارت نیروی کار و توسعه فناوری‌های جدید تاکید دارد و جهانی شدن را در آموزش و تربیت نیروی انسانی می‌بیند.

امینی تاکید کرد: در ادامه، نظریه‌های جدید رشد درون زا به مدل‌هایی گرایش یافتند که رشد بلندمدت را با تمرکز بر پیشرفت فناوری و تحقیق و توسعه توضیح می‌دادند. عامل تحقیق و توسعه و اثر سرریز آن در سطح داخلی و بین‌المللی از راه نوآوری محصولات و فرآیندهای جدید تولید، باعث پیشرفت فناوری‌های درون زا می‌شوند و افزایش تعداد و تنوع کالاهای سرمایه‌ای، تسهیل رشد اقتصادی را به همراه دارند. داده‌های آماری پژوهش حاضر از نتایج طرح آمارگیری مرکز آمار ایران از معادن درحال بهره برداری در سال-های  ۱۳۷۵ -۱۳۹۴استخراج شده است. این دوره به این دلیل انتخاب شده که از سال ۱۳۷۵ این طرح با پوشش کامل هفت فعالیت معدنی اجرا شده است.

این استاد دانشگاه افزود: شاخص‌های سرمایه انسانی (متوسط سال‌های تحصیل شاغلان و درصد شاغلان دارای آموزش عالی) روندی افزایشی در دوره بلند مدت ۱۳۷۵ -۱۳۹۴ داشته‌اند و انتظار می‌رود که در تامین رشد بهره وری کل عوامل نقش داشته باشند. افزون بر این، شاخص سرمایه تحقیق و توسعه نیز به طور متوسط سالانه ۷.۳ درصد افزایش یافته و در تامین ارتقای فناوری و بهبود بهره وری نقش داشته است، اما این تاثیر چندان زیاد نیست؛ زیرا سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه از ارزش افزوده در فعالیت‌های معدنی نسبت به کشورهای پیشرو بسیار کم است. بنابراین، کم توجهی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه، مانع از رشد سریع  بهره‌وری در بخش معدن ایران شده است.

وی گفت: همچنین متوسط رشد سرمایه تحقیق و توسعه در فعالیت‌های معدنی و صنعتی به ترتیب ۷.۳ درصد و ۹.۷ درصد بوده است که نشانگر رشد کندتر فناوری در فعالیت‌های معدنی نسبت به فعالیت‌های صنعتی است.

امینی اشاره کرد: نکته دیگر آن که متوسط سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه در ارزش افزوده فعالیت‌های معدنی و صنعتی به ترتیب ۰.۲ و ۰.۲۴ درصد بوده است که بر اساس این شاخص نیز رشد کندتر فناوری در بخش معدن نسبت به بخش صنعت تایید می‌شود همچنین، متوسط سهم هزینه‌های تحقیق وتوسعه از تولید ناخالص داخلی ایران در این دوره حدود ۰.۴۵درصد بوده است و می‌توان نتیجه گرفت: اختصاص منابع به تحقیق و توسعه در فعالیت‌های معدنی نسبت به میانگین کل اقتصاد به مراتب کم تر بوده است.   شاخص مقیاس فعالیت نیز در بخش معدن رشد کمتری نسبت به فعالیت‌های صنعتی د اشته است و بیانگر حرکت کندتر بخش معدن به سمت بزرگتر کردن مقیاس تولید است.

معادن کی به بهره‌وری می‌رسند

وی با اشاره به اینکه علاوه بر نتایج برآورد الگوی بررسی عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل در فعالیت‌های معدنی نشان می‌دهد، متغیرهای بهره وری باوقفه، یعنی درصد شاغلان دارای آموزش عالی، سرمایه تحقیق و توسعه و شاخص مقیاس فعالیت معادن قادرند تا حدود ۹۱ درصد تفاوت‌های بهره‌وری بین فعالیت‌های معدنی مختلف و تغییر آن را در گذر زمان تبیین کنند، افزود: بنابراین چون ضریب متغیر وابسته باوقفه ۰.۶۵ است، ضریب تعدیل الگو برابر ۰.۳۵ است و این بدان معنی است که حدود ۲.۹سال طول  می‌کشد تا بهره وری معادن به سمت مقادیر مطلوب میل کند.

امینی ادامه داد: همچنین یافته‌های پژوهش حاضر بیانگر آن است که یک افزایش نسبی ۵ درصدی در سهم شاغلان دارای آموزش عالی از کل شاغلان معدن در سال ۱۳۹۴ معادل افزایش یک درصدی سهم شاغلان دارای آموزش عالی از کل شاغلان است که به افزایش ۰.۵۵ درصد بهره وری کل عوامل معدن منجر می‌شود. بنابراین، تاثیر افزایش شاخص درصد شاغلان دارای آموزش عالی بر بهره وری کل عوامل بخش معدن نسبت به کل اقتصاد به مراتب کمتر است.

وی گفت: یافته دیگر آن است که با فرض ثابت بودن سایر عوامل، یک درصد افزایش در سرمایه تحقیق و توسعه به ۰.۰۰۰۹ درصد افزایش بهره وری در کوتاه‌مدت و ۰.۰۳ درصد در بلندمدت منجر می‌شود که در این مورد نیز این عامل تاثیر زیادی بر بهره وری ندارد. البته تاثیرگذاری کم فعالیت‌های تحقیق و توسعه بر بهره وری معادن می‌تواند به دلیل اختصاص سهم بسیار اندک منابع به فعالیت‌های تحقیق و توسعه و کارایی پایین فعالیت‌های تحقیق و توسعه باشد؛ تا آنجا که این فعالیت‌ها به افزایش نوآوری کمک زیادی نمی‌کنند.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: همچنین نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که بهره وری کل عوامل به طور متوسط سالانه حدود ۲.۶ درصد افزایش یافته و ۲۹.۲ درصد از رشد ارزش افزوده کل فعالیت‌های معدنی از راه رشد بهره وری کل عوامل تامین شده است.