«گنج سیاه» که به «پول سیاه» فروختیم/ چرا دنیا به سمت توسعه زغال‌سنگ رفت، ایران به سمت نابودی آن؟

به گزارش می متالز، تاریخچه استفاده از معادن زغال سنگ به هزاران سال قبل برمی گردد. استفاده از زغال سنگ همزمان با ظهور اولین موتور بخار در قرون 18 و 19 (انقلاب صنعتی) اهمیت زیادی پیدا کرد. عمده کاربرد زغال سنگ برای تولید انرژی الکتریکی و فولاد به روش کوره بلند است که در ایران نیز همزمان با تأسیس کارخانه ذوب آهن اصفهان و استحصال کک از زغال سنگ، فعالیت معادن زغال سنگ آغاز شد.

 1.2 میلیارد تن ذخیره قطعی زغال سنگ داریم

ایران از نظر ذخایر زغال سنگ در حد متوسط جهانی است به طوری که ذخایر زمین شناسی زغال سنگ در ایران حدود 14 میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود 1.2 میلیارد تن برآورد شده است. در حال حاضر تنها خریدار عمده زغال سنگ داخل کشور شرکت ذوب آهن اصفهان است و میزان مصرف سایر واحدهای صنعتی در مقایسه با آن چندان زیاد نیست. 

در دنیا، بیشترین میزان زغال سنگ در تولید انرژی الکتریکی مصرف می شود و در رتبه بعدی صنایع فولادسازی و صنایع تولید سیمان قرار دارند . از زغال سنگ در صنایع دیگر نیز استفاده میشود که می توان از مهمترین آنها به مواردی نظیر پالایش آلومینا، کاغذسازی، صنایع شیمیایی و دارویی، زغال قیری پالایش شده، بازیابی گاز آمونیاک برای تولید کود شیمیایی، رنگدانه ها، گرافیت برای الکترودها، تصفیه آب، مواد آرایشی و بهداشتی، سوخت مایع، محصولات پلاستیکی و فیبرها، تولید فلزات، آلیاژها، فروآلیاژها و... اشاره کرد.

ولی با وجود مصارف بسیار بالای زغال سنگ در دنیا، سیاستهای راهبردی در حوزه زغال سنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه گذاری و توسعه بخش زغال سنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاست های توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده که تنها تولیدکننده های فولاد به روش کوره بلند از زغال سنگ استفاده کنند. 

چرا با این همه ذخایر زغال سنگ، واردات می‌کنیم؟

فقدان نیروگاه های زغالی در کشور، مصرف زغال سنگ حرارتی را کاهش داده است و تنها بخشی از آن به کشورهایی مانند ترکیه صادر می شود. در حال حاضر کارخانه ذوب آهن اصفهان به طور متوسط سالیانه حدود 5.1 میلیون تن کنسانتره زغال سنگ کک‌شو مصرف می کند، این در حالی است که میزان تولید کنسانتره زغال سنگ در کشور در سال 1398 ، 1.7 میلیون تن بوده و کسری آن از خارج وارد شده است که با این حجم ذخایر زغال‌سنگ در کشور این امر مایه تأسف است.

با توجه به ذخایر قطعی زغال سنگ کشور، پتانسیل میزان تولید داخلی کنسانتره زغال سنگ بیش از ظرفیت فعلی است و این رقم با سرمایه گذاری بخش خصوصی و حمایتهای واقعی دولت در ارائه تسهیلات بانکی، جلوگیری از ایجاد رانت برای فولاد سازی ها و تجهیز و نوسازی ماشین آلات معادن زغال سنگ و استفاده از فناوریهای روز دنیا میسر خواهد شد. 

 4 چالش مهم معادن زغال‌سنگ ایران/چرا زغال سنگ ایران گران تولید می‌شود؟

استفاده از تکنولوژی روز دنیا و استخراج مکانیزه زغال سنگ، ضمن افزایش ایمنی محیط کار و بهره وری، سودآوری این تولید را افزایش خواهد داد. در ایران فقدان استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایه گذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغال سنگ شده است. این در حالی است که کشورهای توسعه یافته چشم انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده اند و با اتخاذ سیاستهای راهبردی، مسیر سرمایه گذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص می کنند. برای مثال کشور استرالیا در حوزه تأمین انرژی تاکید ویژه ای بر زغال سنگ کرده است.

از مهمترین چالش های معادن زغال سنگ می توان به نبود معیار شفاف برای تعیین قیمت زغال سنگ، ایمنی پایین معادن، عدم به کارگیری تکنولوژی و ماشین آلات روز دنیا در بهره برداری از معادن جهت تولید کنسانتره زغال سنگ با کیفیت قابل قبول و ویژگیهای زمین شناسی معادن زغال سنگ ایران اشاره کرد که مشکلات زیادی را برای معدنکاران زغال سنگ و مصرف کنندگان این محصول ایجاد کرده است.

یکی از چالش های معادن زغال سنگ در ایران، تمایل به واردات زغال سنگ به بهانه  تفاوت کیفیت زغال سنگ کک‌شو داخلی و خارجی است. علاوه بر این  معدنکاران زغال سنگ تجهیزات قدیمی برای استخراج و فرآوری در اختیار دارند که همین امر باعث کاهش بازدهی، افزایش هزینه تعمیر و نگهداری تجهیزات، کاهش کیفیت زغال سنگ و در نتیجه افزایش قیمت تمام شده زغال سنگ داخلی نسبت به زغال سنگ خارجی می شود.

این عامل باعث می شود که زغال سنگ داخلی در عرصه جهانی نیز قادر به رقابت با تولیدکنندگان خارجی نباشد و عملاً امکان صادرات از آن سلب شود. تجهیزات ایمنی مورد استفاده در معادن زغال سنگ نیز برای دهه پنجاه میلادی است و سیستم پایش کار تجهیزات و پرسنل نیز کاملاً سنتی است. برای مثال، استفاده از تجهیزات ایمنی انفرادی نظیر دستگاه های خود نجات بزرگ و حجیم ، انگیزه استفاده از آنان را برای پرسنل از بین برده است که نتیجه آن وقوع حوادث متعدد در این معادن است.

بانک‌ها هم تمایلی به تامین مالی معادن زغال سنگ ندارند/هیچ قدمی برای توسعه معادن زغال سنگ برنداشتیم

تأمین منابع مالی برای تجهیز، نوسازی معادن و سرمایه در گردش از جمله چالش های اساسی معدنکاران زغال سنگ است. هزینه های معدنکاری زغال سنگ بسیار بالاست و شامل دو بخش عمده است، بخش اول هزینه های تجهیز و آماده سازی معدن است که حدود 50 درصد کل هزینه هاست و بخش دوم هزینه های مربوط به نیروی انسانی فعال در معدن است.

چالش قیمت زغال سنگ و وجود مشکلات مالی و اداری میان معدنکاران و مصرف کنندگان عمده زغال سنگ، تأمین منابع مالی این معادن را با مشکل مواجه کرده است. علاوه بر آن عدم پرداخت مطالبات معدنکاران توسط مصرف کننده عمده، به عدم تداوم عملیات معدنکاری زغال سنگ منجر شده است. همچنین بانکها رغبت زیادی برای اعطای تسهیلات به معادن زغال سنگ از خود نشان نمی دهند که همین موضوع باعث بروز مشکل در تأمین نقدینگی تولیدکنندگان شده است.

همچنین نبود امکانات زیربنایی ازجمله آب، برق، راه و... به ویژه در منطقه طبس که قطب تولید زغال سنگ کشور به شمار می رود، به مشکلات معدنکاران زغال سنگ افزوده است. البته نحوه واگذاری معادن زغال سنگ دولتی به بخش خصوصی نیز علاوه بر هزینه های تجهیز، آماده سازی و نیروی انسانی، هزینه مازادی را بر سرمایه گذار تحمیل کرده و انگیزه سرمایه گذاری را در این بخش کاهش داده است.

در کشورهای دارای معادن زغال سنگ حمایتهای متنوعی از معدنکاران زغال سنگ به عمل می آید که اعطای تسهیلات، بیمه، معافیتهای مالیاتی و... از جمله این حمایتهاست؛ ولی در ایران استراتژی شفاف و مدونی برای حمایت از معادن زغال سنگ و صنایع وابسته به آن وجود ندارد و همین موضوع ادامه حیات این معادن را در هاله ای از ابهام قرار داده است. تهیه و تدوین استراتژی بخش معدن به همراه روشن شدن وضعیت معدنکاری زغال سنگ در کشور می تواند در تصمیم گیری ها و تصمیم سازی ها مؤثر باشد.

این همه بی توجهی به توسعه معادن زغال سنگ در ایران در حالی است که دبیر انجمن زغال سنگ کشور روایت جالبی از جذابیت‌های این سنگ سیاه برای کشورهای بزرگ دنیا در حوزه مصرف انرژی دارد.

 نام اولیه اتحادیه اروپا، اتحادیه زغال سنگ و اروپا بود!

سعید صمدی دبیر انجمن زغال‌سنگ کشور در ارتباط با دلایل توسعه نیافتگی معادن زغال سنگ ایران علیرغم وجود ذخایر عظیم این معدن در کشور و حرکت دنیا به سمت این منبع باارزش انرژی به خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم می گوید: زغال سنگ در دنیا مهمترین منبع انرژی به شمار می‌آید، جالب است که بدانید، اتحادیه اروپا در قرن 19 اتحادیه زغال‌سنگ و اروپا نام داشته و بعدا به اتحادیه زغال‌سنگ و فولاد و به مرور به اتحادیه اروپا تغییر نام پیدا کرده است. این موضوع نشان می‌دهد در دنیا جایگاه زغال‌سنگ بسیار بالا بوده و نباید مورد بی توجهی در کشور ما قرار گیرد.

وی با بیان اینکه انقلاب صنعتی تمام تحول خود را مدیون زغال سنگ است، افزود: اگر زغال سنگ به عنوان موتور محرک صنایع نبود به طور قطع انقلاب صنعتی در دنیا به وجود نمی آمد. البته اوایل قرن بیستم همه فکر می‌کردند با حضور منابع جدید انرژی، زغال‌سنگ به حاشیه برده می‌شود و مشتقات نفت، انرژی هسته‌ای و انرژی های جدید نوظهور جای آن را خواهند گرفت اما در عمل زغال سنگ سخت جانی کرد و در انتهای قرن بیستم تولید آن چند برابر شد و هنوز هم مهم ترین منع انرژی بشر به شمار می رود.

تولید 62 درصد برق و 90 درصد فولاد دنیا با زغال سنگ

وی با اشاره به اینکه امروز زغال سنگ یک منبع ارزان انرژی به شمار می‌آید و همین امر عاملی شده تا کشورها تمرکز زیادی بر استفاده از این محصول داشته باشند، تصریح کرد: ترامپ بعد از روی کار آمدن یکی از اهداف خود را فعال سازی معادن زغال سنگ در این کشور معرفی کرد چراکه زغال‌سنگ منبع انرژی ارزان قیمتی است که می تواند در کاهش قیمت تمام شده کالا نقش بسیار مناسبی را ایفاء کند.

صمدی اضافه کرد: در حال حاضر که در قرن 21 هستیم 62درصد برق دنیا با زغال سنگ تولید می‌شود، علاوه بر این تولید 90 درصد فولاد دنیا با زغال سنگ است و همین امر نشان می‌دهد دنیا به اهمیت زغال سنگ پی برده و به صورت یک انرژی ارزان قیمت، تمام استفاده خود را از آن می برد.

دبیر انجمن زغال‌سنگ تصریح کرد: تفاوت زغال سنگ با نفت در این است که اولاً نفت در اختیار کشورهای محدودی است؛ اما به ندرت کشوری یافت می‌شود که عاری از معادن زغال سنگ باشد، همچنین قیمت زغال سنگ نسبت به سایر مشتقات نفت مثل گازوئیل، با توجه به میزان تولید انرژی که دارد بسیار ارزان است و همین امر عاملی شده تا هدف گذاری کشورها در استفاده از زغال سنگ توسعه پیدا کند.

 گاز 6 برابر گران‌تر از زغال سنگ است

وی در ادامه گفت: یک کیلو زغال‌سنگ حدود 6500 واحد انرژی تولید می کند و یک متر مکعب گاز  7500 واحد انرژی دارد، اما قیمت یک کیلو زغال سنگ 6 سنت است و قیمت یک متر مکعب گاز حدود 30 تا 40 سنت است، این تفاوت قیمت 300 درصدی در پایین آمدن قیمت تمام شده محصولات صنعتی کشورها نقش اساسی دارد.  

 تولید زغال سنگ چین 3.2 میلیارد تن، ایران 1.7 میلیون تن!

صمدی با اشاره به اینکه کشور ترکیه ذخیره قطعی 20 میلیارد تنی زغال سنگ در اختیار دارد و هم اکنون 70 میلیون تن زغال‌سنگ تولید می‌کند، افزود: برای این کشور صرف ندارد که با مشتقات نفتی کار کند بلکه هدف گذاری آنها استفاده از زغال سنگ است. نکته اینجاست که کل تولیدات ایران در زغال‌سنگ یک میلیون و 700 هزار تن است، در حالی است ما ذخیره  14 میلیارد تنی را در اختیار داریم.

وی با اعلام اینکه امروز چین 3 میلیارد و 200 میلیون تن زغال سنگ تولید می کند، گفت: در فصل زمستان که گاز صنایع قطع می‌شود معادن زغال سنگ می توانند بسیار مورد بهره‌برداری قرار گیرند نکته جالب اینجاست که حتی 95 درصد سیمان دنیا با زغال سنگ تولید می‌شود. اساساً کشورهای توسعه یافته معتقدند که نباید سیمان را با گاز گران تولید کرد، بلکه صرفه اقتصادی در تولید با زغال سنگ است.

صمدی با اشاره به اینکه ایران ذخایر مناسبی در حوزه زغال سنگ دارد اما در حوزه اکتشافات اقدام موثری انجام نشده است، گفت: ذخیره قطعی کشور در بخش زغال‌سنگ یک میلیارد و 200 میلیون تن است و در صورت توسعه اکتشافات ذخیره احتمالی 14 میلیارد تنی نیز پیش‌بینی شده است. اما امروز فقط ما یک میلیون و 700 هزارتن زغال سنگ تولید می‌کنیم البته نیازی هم در کشور برای مصرف زغال سنگ وجود ندارد و همین موضوع عاملی شده تا سرمایه‌گذاری در این بخش به کندی انجام شود.

نفت و گاز ارزان بلای جان معادن زغال سنگ کشور شد

دبیر انجمن زغال سنگ با اعلام اینکه اواسط دهه 40 زغال سنگ یک سوخت اصلی برای کارخانه نساجی قائمشهر بود، گفت: این کارخانه زغال سنگ مورد نیاز خود را از معادن زغال مازندران تهیه می‌کرد، بعداً این کارخانه به سمت استفاده از گازوئیل رفت اما چون قیمت گازوئیل برای شرکت نفت به صرفه نبود، سوبسید 50 درصدی را برای زغال سنگ در نظر گرفتند تا زغال سنگ مجدد جای گازوئیل را بگیرد.

وی در پاسخ به اینکه چرا با وجود پتانسیل بسیار بالا در حوزه زغال سنگ به این بخش همچنان توجهی نشده و نمی شود؟ افزود: وقتی در کشور استفاده از نفت و مشتقات آن توسعه پیدا کرد و دولت نیز یارانه 90 درصدی را برای این سوختها داد، در این شرایط طبیعی است که تولیدکننده به جای  زغال سنگ به سمت استفاده از سوخت‌های یارانه ای و ارزان نفتی برود.

30 سال تعلل برای ساخت یک نیروگاه با سوخت زغال سنگ

وی با اعلام اینکه زغال سنگ امروز با قیمت جهانی قیمت گذاری شده اما سایر مشتقات فقط 10 درصد قیمت جهانی هستند، تصریح کرد: در حال حاضر دولت سالانه 70 میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت می کند که اگر فقط بخش اندکی از این منابع صرف معادن زغال سنگ می شد وضعیت کشور در تأمین سوخت تغییر موثری کرده بود. قرار بود در دهه 70 یک نیروگاه با سوخت زغال سنگ در طبس راه اندازی شود اما با گذشت 30 سال هنوز خبری از این نیروگاه نیست.

دبیر انجمن زغال سنگ  با تأکید بر اینکه دولت یک ریال هم یارانه به معادن زغال سنگ نمی دهد، اظهار داشت: در حال حاضر دولت هر متر مکعب گاز را با قیمت 270 تومان به صنایع می فروشد، به پتروشیمی ها 400 تومان و به مصرف خانگی زیر 100 تومان این سوخت ارائه می شود، در حالی که قیمت گاز صادراتی  ما به ترکیه حدود 30 سنت یعنی حدود 7500 تومان است.

صمدی در پاسخ به اینکه آیا می‌توان تجهیزات معادن را بومی‌سازی کرد، عنوان کرد: در حال حاضر تعداد تجهیزات به‌طور مثال لکوموتیو ضدگاز محدود به چند معدن است و در سطح انبوه نیست که ساخت داخل آن صرفه اقتصادی داشته باشد.

 زغال سنگ ایران نصف قیمت جهانی قیمت گذاری شد!

وی با اشاره به این که اگر مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ بخواهند نیاز خود را از خارج تامین کنند، با ارقام بالایی مواجه می‌شوند، خاطرنشان کرد: مصرف‌کننده در صورت واردات زغال‌سنگ با مارک مشابه زغال‌سنگ ایرانی باید 100 دلار به ازای هر تن و 50 دلار هزینه حمل در مجموع 150 دلار بپردازد که از این بابت با هزینه های جانبی تنی 4 میلیون تومان برای آنها تمام می‌شود.  این در حالی است که با قیمت‌گذاری جدید که ضریبی از نرخ فروش شمش فولاد خوزستان در بورس کالا است قیمت تمام شده برای هر تن 2 میلیون تومان خواهد بود.

دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران با اشاره به زمینه اشتغال‌زایی این صنعت گفت: صنعت زغال سنگ، صنعتی درون زا است، اگر در صنعت فولاد معادل 3 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری شود تعداد 200 یا 300 نفر اشتغال‌زایی دارد. اما با همین رقم در صنعت زغال‌سنگ می‌توان برای 1200 نفر شغل ایجاد کرد.

وی در پایان با اشاره به این که زغال‌سنگ صنعتی فراگیر است تصریح کرد: این صنعت هیچ‌گونه وابستگی خارجی ندارد و در شرایطی برابر اگر یارانه از سایر حامل‌های انرژی برداشته شود، زغال‌سنگ است که حرف اول را در تامین سوخت ارزان‌تر می‌زند.