دشت اصفهان در چنگال بحران فرونشست

به گزارش می متالز، بر پایه نتایج مطالعات اخیر سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، دشت اصفهان به ویژه مناطقی که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرده، نواحی شمال شهر اصفهان و منطقه رهنان، فرودگاه شهید بهشتی، کوهپایه و همچنین شهرهای دامنه، اردستان، کاشان، ورزنه، برخوار، خوراسگان، شهرضا، سجزی و دشت مهیار بسیار متأثر از پدیده فرونشست هستند.

بررسی ۳۵ محدوده مطالعاتی (دشت) به لحاظ سطح آب زیرزمینی و فرونشست در استان اصفهان حاکی است که از این تعداد هشت محدوده آزاد، ۱۷ محدوده ممنوعه و ۱۰ محدوده ممنوعه بحرانی بوده و آثار فرونشست زمین در این ۲۷ دشت ممنوعه مشاهده شده است.

بر پایه این مطالعات هشت محدوده آزاد که وضعیت مناسب‌تری از نظر سطح آبخوان دارند شامل مناطق انارک، نائین، خور، جندق، بیاضه، بختیاری، گاوخونی و چوپانان است اما ۱۰ محدوده ممنوعه بحرانی دشت‌های مهیار شمالی، مهیار جنوبی، کاشان، گلپایگان، اصفهان - برخوار، اردستان، باد- خالدآباد، دامنه، مورچه خورت و نجف‌آباد را شامل می‌شود که همگی درگیر فرونشست زمین هستند.

فرونشست زمین چیست و چرا تا این اندازه خطرناک است؟ فرونشست زمین پدیده‌ای است که بر اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد که در نتیجه آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به صورت ناگهانی فرو می‌نشیند. به اعتقاد کارشناسان این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و بر الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق تأثیر می‌گذارد.

‌‌نبود توازن بین برداشت و تغذیه آبخوان عامل فرونشست

کارشناسان برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی خارج از توان آبخوان و نبود توازن بین برداشت و تغذیه منابع آب زیرزمینی را عامل فرونشست زمین می‌دانند. بیش از ۹۰ درصد فرونشست‌ها در ایران و جهان با برداشت از منابع آب زیرزمینی ارتباط مستقیم دارد.

آمارها نشان می‌دهد؛ استان اصفهان در چهار دهه اخیر نزدیک به ۱۲ میلیارد متر مکعب کسری مخازن آب زیرزمینی داشته است و بیشترین کسری مخازن آب و فرونشست زمین در استان در امتداد رودخانه زاینده رود و باغات بوده است.

بر پایه آمارها ۴۲ هزار و ۳۴۹ حلقه چاه مجاز در استان اصفهان وجود دارد که سالانه ۳.۵ میلیارد متر مکعب آب برداشت می‌کنند و حدود ۲۱ هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که در حال حاضر حدود ۹ هزار و ۸۲۳ حلقه چاه فعال است، حدود ۶ هزار حلقه چاه مسدود شده و بقیه چاه‌ها آبی ندارند و متروکه هستند.

فرونشست اصفهان خطرناک است

هرچند هم اکنون بیش از ۶۰۰ دشت کشور به دلیل برداشت‌های بی رویه از آب‌های زیرزمینی درگیر فرونشست شده است و زلزله خاموش دشت‌های تهران، البرز، قزوین، مرودشت فارس، رفسنجان، دشت پیرامون شهر مشهد، میناب و همدان را تهدید می‌کند اما مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور شهریور سال جاری در اظهار نظری اصفهان را پرمخاطره‌ترین منطقه و نماد فرونشست کشور نامید.

به گفته رضا شهبازی؛ با توجه به اینکه اصفهان محل اتصال شاهراه‌های حیاتی مانند راه و خط‌آهن، خطوط نفت و زیرساخت‌های حیاتی و ملی بوده و جمعیت بسیاری در آن متمرکز است از این رو این شهر موقعیت خطرناکی به لحاظ فرونشست دارد.

وی می‌افزاید: نرخ فرونشست در دشت اصفهان به عنوان یک مولفه بالا است، اما وقتی با سایر مولفه‌ها بررسی می‌شود خطر فرونشست را بیشتر می‌کند چراکه این پدیده در مناطق مسکونی، جمعیتی و جاده‌ها که زیرساخت و امکانات وجود دارد و سازه‌های حساسی مانند نیروگاه و فرودگاه احداث شده، رخ داده است.

اصفهان چشم‌انداز خوبی به لحاظ تغذیه آبخوان‌ها ندارد

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به موقعیت زمین‌شناسی خاص و اقلیم خشک و نیمه خشک اصفهان اشاره می‌کند و می‌گوید: دشت اصفهان چشم‌انداز خوبی به لحاظ تغذیه آبخوان‌ها ندارد زیرا زاینده‌رود به عنوان عامل تغذیه آبخوان‌ها خشک است و این شرایط دشت‌های اصلی استان اصفهان را با چالش فرونشست روبرو کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دشت‌های پیرامون منطقه که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرد و همچنین شهرهای دامنه، اردستان، کاشان و ورزنه بسیار متأثر از فرونشست است.

برداشت بی رویه حوضه زاینده رود را از تعادل خارج کرد

وی با بیان اینکه فرونشست باعث فشردگی سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و این فشردگی به دلیل نبود توازن بین برداشت از آبخوان و تغذیه آن اتفاق می‌افتد، خاطرنشان می‌کند: برداشت بی‌رویه در بالادست زاینده‌رود این حوضه را از حالت تعادل بلندمدت خارج کرده است؛ به بیان دیگر زاینده‌رود در گذشته دشت پایین دست خود را تغذیه می‌کرده است اما اکنون در بالادست آن بیش از حد ظرفیت برداشت می‌شود. از سوی دیگر آبی که پشت سد نگهداری می‌کنند برای تأمین شرب، کشاورزی و صنعت است و بهره‌برداری و برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز افزایش یافته است این در حالی است که حجم و مدت زمان پمپاژها بر وضعیت حوضه اثرگذار است.

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با اشاره به اینکه فرونشست زمین در اصفهان از دهه ۴۰ آغاز شده، اما از دهه ۸۰ به عنوان مخاطره خود را نشان داده، می‌افزاید: دشت کاشان - اردستان که رودخانه دائمی نداشته به بارش وابسته بوده است در حالی که کشور در مدت یک دوره ۲۰ ساله از ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۷ که خشکسالی را تجربه کرد، بارش‌ها کمتر از میانگین بوده و همزمان با آن جمعیت افزایش یافته و فشار برای تخلیه منابع نیز به گونه‌ای نامتوازن بوده؛ در همین بازه زمانی فرونشست را به صورت عمده در سطح کشور شاهد هستیم. از سوی دیگر الگوهای بارشی نیز در سال‌های اخیر از برف به باران تغییر کرده و مجموع این عوامل سبب می‌شود ورودی منابع آب زیرزمینی مطلوب نباشد و در نتیجه بیلان آبخوان‌ها برای دو دهه منفی بوده است.

بر اساس این گزارش کارشناسان یکی از بهترین برنامه‌ها برای کنترل پدیده فرونشست را طرح احیا و تعادل بخشی وزارت نیرو می‌دانند که اگر این طرح به درستی و با جدیت و ممارست اجرا شود، نتیجه بخش خواهد بود. بر پایه آمار موجود با اجرای طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی از سال ۱۳۸۴ تاکنون ۶ هزار و ۹۳۰ حلقه چاه غیرمجاز نیز با حکم قضائی در سطح استان مسدود شده که مسدود کردن این تعداد حلقه چاه به صرفه‌جویی ۲۱۷ میلیون مترمکعب آب در آبخوان دشت اصفهان کمک کرده است. همچنین مجوز برداشت حدود ۱۴ هزار و ۵۰۰ حلقه چاه مجاز نیز از سال ۱۳۹۵ تاکنون اصلاح و تعدیل شده است.