از «سنگ جوری» نخلک تا کار در معادن زغال‌سنگ

البته این موضوع در بسیاری از موارد به دلیل نبود فضای کار و کمبود امکانات و کوچکی شهرها بوده که زنان را وادار می‌کرده به عنوان کارگر معدن مشغول شوند و سنگ‌های ارزشمند معدنی را از دل خاک بیرون بکشند. اکنون با گذر زمان و رشد و توسعه در معدنکاری و ایجاد رشته‌های تخصصی معدن و صنایع مربوط به آن در دانشگاه‌ها، شاهدیم که زنان از مدیریت معدن گرفته تا انجام امور آزمایشگاهی و آنالیز مواد معدنی را به بهترین شکل ممکن انجام می‌دهند.

کارگروه بانوان معدنکار

تشکیل کارگروه بانوان معدنکار از سوی خانه معدن ایران در سال ۹۲ و فعالیت گسترده آنها در حوزه معدن از همان اتفاقاتی است که باعث شد تا حدودی دیدگاه‌ها نسبت به بانوان در حوزه معدن تغییر کند. در واقع بانک اطلاعاتی بانوان معدنکار در سراسر کشور از سوی این کارگروه با همکاری تمامی سازمان‌ها و نهادهای مربوط از جمله سازمان زمین‌شناسی و وزارت صنعت، معدن و تجارت تهیه شد. لازم به یادآوری است تعدادی از افراد دانش‌آموخته در رشته‌های معدن، زمین‌شناسی و شاخه‌های مربوط به این بخش را بانوان تشکیل می‌دهند و حضور پررنگ و فعال در صنعت معدنکاری دارند. بنابراین اینکه گفته می‌شود تنها مردان از پس کارهای سخت بر می‌آیند و معدن یکی از سخت‌ترین کارها در جهان است که فقط در انحصار مردان قرار دارد، درست نیست و دلیل این ادعا نیز حضور پررنگ و فعال زنان در عرصه معدنکاری است. زنان ایرانی همواره نشان داده‌اند در هیچ فعالیت و شغل سختی از مردان کم نمی‌آورند. حال شده «سنگ جوری» معدن نخلک باشد یا سرکارگری معادن زیر زمینی زغال‌سنگ.

تاریخچه معدنکاری زنان در ایران

براساس آمار و اطلاعات موجود، تاریخچه فعالیت زنان در معادن ایران به سال‌های بسیار دور بازمی‌گردد که از نمونه‌های آن می‌توان به معدن سرب و روی نخلک اشاره کرد. حضور زنان در این معدن و انجام فعالیت‌هایی همچون سنگ‌جوری (جداسازی سنگ‌های حاوی مواد معدنی از باطله‌ها) در این معدن یکی از نمونه‌های کار زنان در معادن است که می‌توان به آن اشاره کرد. چندی پیش در همایش وفاق و همدلی معادن و صنایع معدنی در اتاق بازرگانی اصفهان، از یکی از فعالان زن این معدن که بانویی به نام عصمت بقایی است و حدود دو دهه پیشینه فعالیت در معدن نخلک دارد، قدردانی شد. بقایی پیشکسوت‌ترین معدنکار زن ایران متولد سال ۱۳۱۴ است و پیشه خانواده آنها معدنکاری بوده که بیشتر در معادن سرب و روی و معدن سنگ‌های تزئینی فعالیت داشتند. این بانو دارای ۳ فرزند پسر و ۳ دختر است که پسرانش نیز به تبعیت از پدر و مادر خود وارد این حرفه شده‌اند. به گفته یکی از پسران بانو بقایی (بهنام نظرنژاد) از سال ۱۳۵۵ که پدر خانواده از دنیا رفت، مادرش تصمیم گرفت برای امرار معاش، پیشه همسر را ادامه دهد و شغل معدنکاری را انتخاب کرد. به گفته فرزند این معدنکار پیشکسوت زن، فعالیت این بانو در کنار حدود ۵۰ زن دیگر در این معدن سنگ‌جوری بوده است. آنها بعد از گذراندن یک دوره آموزشی، سنگ‌های حاوی ماده معدنی و پرعیار را از باطله‌ها جدا می‌کردند. (اکنون ممکن است بسیاری از این زنان در قید حیات نباشند).
بانو بقایی ۲۲ سال است از ادامه فعالیت در معدن دست کشیده و بازنشسته شده و به گفته پسرش دلیل اصلی وی برای ادامه کار در معدن، داشتن شغل و درآمد بوده و به دنبال فوت همسرش در معدن سرب و روی نخلک مشغول شده تا بتواند از پس مخارج زندگی‌اش برآید و فرزندانش را به ثمر برساند. به گفته فرزند بانو بقایی با اینکه کار در معدن مشکلات و سختی‌های بسیاری داشت اما چاره‌ای جز ادامه کار در معدن نبود زیرا در منطقه کویری نخلک، شغل مناسب‌تری جز معدنکاری وجود نداشت که وی بتواند به آن بپردازد. در حال حاضر این بانوی مسن معدنکار سال‌هاست به دلیل سن بالا و از دست دادن بنیه، توانی برای انجام فعالیت معدنی در معدن سرب و نخلک ندارد و بازنشسته شده حتی خودش قادر به مصاحبه نیست. به گفته فرزند بانو بقایی در زمانی‌که وی در معدن نخلک فعال بود، کارشناسان و سرمایه‌گذارانی از کشورهای اروپایی همچون آلمان، روسیه و فرانسه نیز در این معدن حضور داشتند. از فرزند این بانوی معدنکار می‌پرسیم معدنکاری برای بانوان شغل مناسبی است؟ وی پاسخ می‌دهد: معدنکاری بسیار سخت است و به هیچ عنوان برای بانوان مناسب نیست. شاید تنها دلیلی که آنها را وادار به معدنکاری می‌کند شرایط زندگی و نبود موقعیت مناسب برای به‌دست آوردن روزی حلال است.

نگاهی به نخلک

مجتمع معدنی سرب نخلک در ۱۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر نائین و در ۴۵ کیلومتری شمال شرق انارک در استان اصفهان و حاشیه کویر مرکزی ایران واقع شده است. در این منطقه شواهد موجود حاکی است که با تجهیزات بسیار قدیمی معدنکاری که در این معدن یافت شده، قدمت معدنکاری در آن به بیش از ۲۰۰۰ سال می‌رسد و این معدن یکی از کهن‌ترین معادن فلزی و زیرزمینی کشور است. گفتنی است در حال حاضر این مجتمع زیر پوشش شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران اداره می‌شود. به گزارش صمت اجرای طرح گردشگری معدنی یکی از طرح‌هایی است که برای معدن نخلک پیشنهاد شده و می‌توان با اجرایی کردن این طرح، ضمن ایجاد اشتغال، باعث رونق منطقه شد و گردشگرانی که برای بازدید از مکان‌های تاریخی اصفهان به این استان می‌آیند را با این معدن و پیشینه معدنکاری در ایران آشنا کرد. گفتنی است تعداد زیادی از آثار کارهای قدیمی، ابزار سنگی و وسایل ساخته‌شده از آهن‌خام در این ناحیه یافت شده و نشان می‌دهد ایرانیان از دوره‌های بسیار دور، دستی بر آتش داشته و در فرآوری مواد معدنی نیز مهارت داشته‌اند.