سه ریسک تغییر زمین صادرات نفتی

 نگاهی به آمار صادرات نفت ایران بعد از لغو تحریم‌ها نشان می‌دهد ایران بسیار سریع توانسته در بازار نفت اروپا مشتریان خود را پیدا کند و حتی نسبت به پیش از تحریم‌ها مشتریان متنوع‌تری در اروپا دارد. با این حال به‌نظر نمی‌رسد اروپا بازاری باشد که بتواند جایگاه خریداری مانند هند را به خود اختصاص دهد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد به سه دلیل این موضوع چندان امکان‌پذیر و عقلانی نیست و بازار هند به مراتب برای ایران بهتر از بازار اروپا است. اول اینکه اروپا برخلاف هند تقاضای رو‌به رشدی ندارد و این موضع باعث می‌شود که رقابت در بازار اروپا بسیار نفسگیر باشد و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آتی این رقابت شدیدتر شود. دوم اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش مهمی از صادرات نفت ایران به اروپا در دوران جدید بر خلاف دوران پیش از تحریم‌ها به نفت سبک اختصاص دارد و با توجه به برنامه‌های توسعه‌ای ایران برای استفاده از میعانات گازی در پالایشگاه‌هایی چون ستاره خلیج‌فارس، با بهره‌برداری این طرح‌ها به زودی ظرفیت صادرات نفت‌سبک ایران کاهش خواهد یافت. اما سومین نکته به سابقه کشورهای اروپایی در شرایط تحریم باز‌می‌گردد. کشورهای اروپایی مجبورند که از قوانین اتحادیه اروپا پیروی کنند، از این‌رو در دوران تحریم‌ها به سرعت واردات خود از ایران را قطع کردند، بنابراین درصورتی که ایران مجددا از سوی غرب تحریم‌ شود، کشورهای اروپایی خرید نفت از ایران را متوقف خواهند کرد.

باز‌پس‌گیری بازار اروپا

یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی نفت ایران در پسابرجام که نقش بسزایی در افزایش صادرات نفت ایران داشت، قاره اروپا است. ایران با استفاده از فرصت لغو تحریم‌ها در سال 2016 میلادی به‌طور میانگین روزانه بیش از 290 هزار بشکه به کشورهای اروپایی نفت صادرکرده است. البته این رقم هنوز از متوسط صادرات نفت به 4 کشور آسیایی هند، چین، کره‌جنوبی و ژاپن که به‌طور متوسط روزانه بالغ بر 1.6 میلیون بوده، بسیار کمتر است.

بر‌اساس داده‌های منتشر شده توسط نشریه میس، ارزش صادرات نفت به کشورهای اروپایی در سال 2016 بالغ بر4.57 میلیارد دلار بوده که 812 میلیون دلار از این مقدار به دلیل رشد صادرات و افزایش قیمت نفت در ماه دسامبر محقق شده است. ایران در سال 2016 نهمین تامین‌کننده نفت قاره اروپا بوده و این در حالی است که در سال 2011 یعنی پیش از اعمال تحریم‌های غرب ارزش صادرات نفت ایران به قاره اروپا 23.5 میلیارد دلار بوده است. دلیل بالا بودن ارزش صادرات نفت ایران در دوران پیش از تحریم‌ها نسبت به سال میلادی گذشته علاوه بر قیمت بالای 100 دلار نفت در سال 2011 به میزان صادرات نفت نیز مرتبط است. ایران در این سال روزانه 598 هزار بشکه نفت به اروپا ‌فروخته است.

هرچند متوسط صادرات نفت ایران در سال گذشته میلادی بسیار پایین‌تر از سطح صادرات در سال 2011 بوده اما روند صادرات در این سال در مسیر افزایشی قرار داشته است. به‌طوری‌که در پایان سال یعنی در ماه دسامبر میزان فروش نفت به این منطقه 550.9 هزار بشکه بوده که تنها کمتر از 50 هزار بشکه نسبت به سطح قبل از تحریم‌ها کمتر است. ایران در ماه دسامبر 5.3 درصد از نفت مورد نیاز اروپا را تامین کرده و رتبه ششم تامین‌کننده بزرگ این قاره را به خود اختصاص داده است. همچنین روند صادرات نفت ایران به این منطقه نشان می‌دهد که در 6 ماه دوم سال 2016 حداقل 67 هزار بشکه میزان صادرات بیشتر از متوسط سالانه آن بوده است و آمار اولیه 2017 نشان می‌دهد میزان صادرات ایران به کشورهای اروپایی در سطح بالایی ادامه یافته است.

به‌طور مثال اسپانیا که در سال گذشته میلادی به‌طور متوسط 49.9 هزار بشکه در روز از ایران نفت خریداری کرده، در ماه ژانویه سال جاری میزان خرید خود را به 91 هزار بشکه در روز رسانده است. همچنین مشتریان ایتالیایی که متوسط خرید نفتشان از ایران در سال 2016 بالغ بر 47.3 هزار بشکه در روز بوده در ژانویه سال جاری میزان خرید خود را بیش از سه برابر کرده و به 151 هزار بشکه در روز رسانده‌اند. علاوه بر ایتالیا و اسپانیا، فرانسه و یونان نیز از خریداران بزرگ اروپایی نفت ایران هستند. سال 2016 فرانسه 88.9 هزار بشکه در روز و یونان 59.2 هزار بشکه در روز از ایران نفت خریداری کرده‌اند. به غیر از این 4 خریدار بزرگ، ایران سعی کرده به دیگر کشورهای اروپایی نیز نفت صادر کند و بازارهای جدیدی در اروپا برای نفت خود ایجاد کند. به‌طور مثال بلژیک با واردات روزانه 15 هزار بشکه پنجمین خریدار اروپایی نفت ایران بوده است. با این حال واردات این کشور از ایران نوسان زیادی داشته است. بلژیک که اولین محموله خود را در ماه آوریل از ایران وارد کرد، بعد از واردات روزانه 56 هزار بشکه در ماه جولای خرید خود را به شدت کاهش داد به‌طوری‌که در ماه نوامبر تنها 7 هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد کرده است. از این‌رو درخصوص پایداری این کشور در خرید نفت از ایران تردید وجود دارد.

هند بازار امن نفت ایران

هند جزو 4 کشور آسیایی محسوب می‌شود که در سال‌های تحریم خرید نفت از ایران را ادامه و با رفع تحریم‌ها به سرعت خرید نفت از ایران را افزایش داد. این کشور که با تشدید تحریم‌های غرب در سال 2012 میزان واردات خود از ایران را کاهش داده و به حدود 200 هزار بشکه در روز رسانده، بزرگ‌ترین مشتری نفت ایران پس از چین بود. با لغو تحریم‌های ایران در ژانویه 2016، هند اقدام به افزایش خرید نفت از کشورمان کرد؛ به‌طوری‌که سال گذشته واردات این کشور از ایران بیش از 100 درصد رشد را تجربه کرد. همچنین آن‌طور که خبرگزاری رویترز اعلام کرده‌ روند رو به رشد واردات نفت این کشور از ایران در سه ماه اول سال جاری میلادی ادامه داشته و در سه ماه نخست سال جاری میلادی، خرید نفت هند از ایران با 92 درصد رشد به 573.4 هزار بشکه در روز رسیده است. اما میزان خرید هند از نفت ایران در سال 17-2016 به بیش از 500 هزار بشکه در روز رسیده که رقم بی‌سابقه‌ای در روابط نفتی دو کشور محسوب می‌شود. موسسه تامسون رویترز با استفاده از آمارهای رفت و آمد تانکرها اعلام کرد که پالایشگاه‌های هندی در سال مالی منتهی به مارس، روزانه حدود 541 هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد کرده که 115 درصد نسبت به یک سال قبل از آن افزایش داشته است. برخی پالایشگاه‌های هندی از جمله ریلاینس اینداستریز سال گذشته بعد از گذشت چند سال مجددا خرید نفت از ایران را از سر گرفتند. افزایش خرید نفت این کشور به یقین تاثیر بسزایی در بازگیری سهمش در بازار نفت داشته است.

با این حال این کشور در ماه مارس خرید نفت از ایران را کاهش داده است و با توجه به تهدید‎‌های اخیر این کشور مبنی بر کاهش واردات نفتش از ایران پیش‌بینی می‌شود این روند در سال مالی جاری ادامه داشته باشد. بر اساس این گزارش هند در ماه مارس در مقایسه با ماه فوریه 18.7 درصد کاهش داده و به حدود 526 هزار بشکه در روز رسانده است. احتمال کاهش خرید نفت هند از ایران به اختلاف دو کشور بر سر توسعه یک میدان گازی به نام «فرزاد‌بی» ‌باز می‌گردد. شرکت هندی ONGC Videsh پیش از وقوع تحریم‌ها میدان گازی فرزاد را در آب‌های خلیج فارس کشف کرد و خود خواهان توسعه این میدان گازی مشترک با عربستان شد. با وجود اینکه طرح فنی توسعه میدان گازی فرزاد B از سوی ایران پذیرفته شد، اما اختلافات زیادی بر سر طرح مالی وجود دارد. حال هند از پالایشگاه‌های دولتی خود خواسته واردات نفت از ایران را 20 درصد کاهش دهند. ایران نیز در واکنش به این اقدام هند مهلت زمانی پرداخت پول نفت برای پالایشگاه‌های هندی را با یک سوم کاهش از 90 روز به 60 روز رسانده است. شرکت ملی نفت ایران همچنین تخفیفی را که به خریداران هندی برای کرایه حمل می‌دهد از ۸۰ درصد به حدود ۶۰ درصد کاهش داده است. وزیر نفت کشورمان نیز در واکنش به این اقدام هند اعلام کرد که ایران با تهدید زیر بار توافق با هندی‌ها نخواهد رفت. وی اعلام کرد که تقاضا برای نفت ایران بیش از ظرفیت صادرات است، از این رو ایران هیچ نگرانی درخصوص کاهش صادرات نفت به هند ندارد، اما آیا اروپا می‌تواند جایگزینی برای بازار نفت ایران در هند باشد؟ به سه دلیل این موضوع امکان پذیر به نظر نمی‌رسد.

نفت سبک جایگزین نفت سنگین

هرچند ایران صادرات خود را به اروپا آغاز کرده و اخیرا به سطح پیش از تحریم‌ها نزدیک شده اما داده‌ها نشان می‌دهد ترکیب نفت صادراتی به شدت تغییر کرده است. پیش از شروع تحریم‌ها اروپا بسیار به نفت سنگین ایران با درجه API حدود 30-31 علاقه‌مند بود، از این رو بخش زیادی از خرید این منطقه از ایران به نفت سنگین اختصاص داشت. به‌طور مثال در سال 2011 روزانه حدود 424 هزار بشکه از ایران نفت سنگین و حدود 110 هزار بشکه نفت سبک با در‌جه API حدود 33-34 خریداری کرده است اما بعد از لغو تحریم‌ها این توازن به هم خورده است. در حالی که صادرات نفت سنگین ایران در سال 2016 به 129.8 هزار بشکه در روز کاهش یافته، صادرات نفت سبک ایران نسبت به سال 2011 حدود 30 درصد رشد کرده و به حدود 150 هزار بشکه در روز رسیده است. حال با توجه به اینکه طرح‌هایی چون پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس که خوراک آن میعانات گازی یا همان نفت سبک است، امسال به بهره‌برداری می‌رسد ظرفیت صادرات نفت سبک ایران به سرعت رو به کاهش خواهد گذاشت.

کاهش واردات اروپا

اروپا سال‌ها است که روند توسعه‌یافتگی را طی کرده و دیگر مانند کشورهایی چون چین و هند روند رو به رشد تقاضا برای نفت را تجربه نکرده است. این در حالی است که این منطقه بیش از هر نقطه دیگری در جهان به توسعه منابع انرژی تجدید‌پذیر اقدام کرده که این موضوع خود موجب کاهش تقاضا برای نفت و دیگر سوخت‌های فسیلی در منطقه شده است. از این رو اروپا در سال 2016 افت 200 هزار بشکه‌ای تقاضا برای نفت را تجربه کرد. رشد منفی تقاضا موجب تشدید رقابت در بازار اروپا خواهد شد.

بازگشت ایران به بازار اروپا کمک کرد که سهم خاورمیانه در بازار نفت این منطقه بیش از 290هزار بشکه در سال گذشته میلادی رشد کند و به 2.13 میلیون بشکه برسد. با این حال در این سال سهم روسیه در بازار نفت اروپا حدود یک میلیون بشکه بیشتر از کشورهای خاورمیانه بوده است و همچنین توانسته 212.2 هزار بشکه به سهم خود در بازار اروپا بیفزاید. بین کشورهای صادرکننده نفت به اروپا تنها نیجریه بود که با افت شدید در صادرات مواجه شده است. این کشور که به دلیل افت تولید نفت، صادرات خود به قاره اروپا را کاهش داده از رتبه سومین تامین‌کننده نفت این منطقه در سال 2015، به جایگاه ششم سقوط کرده است. با این حال صادرات نفت این کشور 577.5 هزار بشکه در روز بوده که همچنان بالاتر از میزان صادرات نفت ایران است.

تحریم‌ها

با شروع تحریم‌ها در میانه‌های سال 2011 اولین کشورهایی که آغاز به کاهش خرید نفت از ایران کردند، کشورهای اروپایی بودند. آنها تنها به فاصله چند ماه خرید خود از ایران را کاملا قطع کردند. در حالی که خریداران عمده نفت ایران در آسیا خرید خود را از ایران ادامه داده و نشان دادند که مشتری مطمئن‌تری برای نفت ایران هستند. حال اگر ایران اروپا را جایگزین هند کند بازار نفت خود را با ریسک بیشتری مواجه کرده است.