نیم نگاهی به فعالیت‌های اخیر راه‌آهن

حمل‌ونقل ریلی در ایران اما چندان مورد توجه نبود، وقفه‌ای 10 ساله در پروژه‌های راه‌آهن و بی‌توجهی به این حوزه در سال‌های تحریم موجب رقم‌خوردن عقب‌ماندگی‌هایی شد که جبران آن در چهار سال گذشته کاری سخت بود. نگاه برنامه‌ریز مدیران این بخش در سال‌های اخیر، چشم‌اندازی روشن پیش روی حمل‌ونقل ریلی و صنعت ریلی ایران گذاشته است که به نظر می‌رسد با گام نهادن در این برنامه‌ها شرایط خوبی برای این صنعت فراهم شود. براین اساس در این گزارش به گوشه‌هایی از فعالیت‌های انجام شده در حوزه ریلی در سال‌های اخیر می‌پردازیم.

اقتصادی کردن فعالیت‌های ریلی

توسعه شبکه ریلی در راستای دسترسی حداکثری مراکز عمده بار و مسافر (به‌ویژه به‌منظور صادرات به مبادی خروجی کشور)، ایجاد سرویس‌های سریع‌السیر به‌منظور ایجاد رقابت با صنعت حمل‌ونقل هوایی و جاده‌ای در مسیرهای دارای پتانسیل، ایجاد و توسعه سرویس‌های قطارهای حومه‌ای بین کلان‌شهرها و اقمار پیرامون آنها در راستای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، کاهش آلاینده‌ها و حفظ محیط‌زیست، کاهش هزینه و زمان سفر، کاهش خسارات ناشی از سفرهای جاده‌ای؛ ایجاد ارتباط بین شقوق مختلف حمل‌ونقل مسافری از جمله مترو، اتوبوس و تاکسی در ایستگاه‌های راه‌آهن با مفهوم ایستگاه‌های چند بعدی از جمله اقداماتی است که در سال‌های اخیر با هدف اقتصادی کردن فعالیت‌های ریلی در کشور انجام شده است.  تمرکز بر افزایش ظرفیت شبکه در راستای کاهش زمان سفر، افزایش جابه‌جایی بار و مسافر، تمرکز بر افزایش ایمنی به‌منظور کاهش سوانح، انتقال و بومی‌سازی تکنولوژی و همچنین استفاده از مشارکت سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در شرایط پسا برجام از جمله فعالیت‌های صورت گرفته در این حوزه بوده است.

همچنین پروژه احداث بیش از 2 هزار کیلومتر خط دوم در کنار خطوط موجود ریلی با هدف افزایش ظرفیت، کاهش هزینه تعمیر و نگهداری، افزایش ایمنی و سرعت سیر در گلوگاه‌های ظرفیتی شبکه ریلی در حال انجام است که با اجرای این پروژه‌ها ظرفیت کل راه‌آهن به 42 میلیارد تن ـ کیلومتر (مقایسه با 25 میلیارد تن ـ کیلومتر فعلی) خواهد رسید. طراحی خط تولید و احداث کارخانجات تولید تراورس پیش تنیده بتنی و تراورس‌های سوزن با قابلیت تحمل نیروی محوری 30 تن برای اولین بار در ایران از جمله اقدامات شاخص در این زمینه است به این ترتیب که با توجه به عدم خرید این محصول از خارج کشور مبلغی حدود 33 میلیارد تومان در سال 1395 صرفه‌جویی شده که این مبلغ در سال‌های آتی به صورت تصاعدی افزایش خواهد یافت. طراحی خط تولید و احداث کارخانجات تولید سوزن با شعاع‌های مختلف از دیگر اقدامات مدنظر در این زمینه است و با توجه به عدم خرید این محصول از خارج کشور مبلغی حدود 93 میلیارد تومان در سال 1395 صرفه‌جویی شده که این مبلغ در سال‌های آتی به صورت تصاعدی افزایش خواهد یافت.

خطوط حومه‌ای اولویت اول صنعت ریلی

براساس این گزارش احداث خطوط حومه‌ای ازجمله اولویت‌های مهم پیش روی دولت است به‌طوری‌که احداث نزدیک به 700 کیلومتر خطوط اختصاصی قطارهای حومه‌ای در کنار خطوط موجود ریلی در اطراف شهرهای تهران، مشهد، اهواز و قم این پروژه‌ها با هدف افزایش ظرفیت مسافری و رفاه حال مشتریان، افزایش ایمنی و سرعت سیر حرکت قطارها در اطراف شهرهای پر جمیعت و در نتیجه افزایش اقبال عمومی به سفرهای کوتاه ریلی در حال انجام است. با اجرای این پروژه‌ها ظرفیت مسافر حومه‌ای به 25 میلیون مسافر خواهد رسید و در حال حاضر 6290 کیلومتر در مسیرهای تهران ـ قزوین، تهران ـ گرمسار، اهواز ـ سربندر، مطهری ـ کاشمر و قم رود ـ گارمانوری در دست انجام است که امید می‌رود تا پایان سال به اتمام برسد. در حال حاضر خدمات فنی و مهندسی در بخش طراحی و اجرا به‌طور کامل در داخل کشور از سوی شرکت‌های مهندسین مشاور و پیمانکاران ایرانی انجام می‌پذیرد.

بازسازی خطوط جان تازه در سیستم ریلی

براساس این گزارش متولیان صنعت ریلی اقدامات قابل‌توجهی در حوزه نوسازی و بازسازی خطوط ریلی برداشته است به‌طوری‌که نوسازی و بازسازی بیش از 726 کیلومتر از خطوط موجود ریلی این پروژه‌ها با هدف افزایش ظرفیت، افزایش ایمنی و سرعت سیر در شبکه ریلی در حال انجام است.  در حال حاضر بیش از 415 کیلومتر از خطوط در محورهای آذربایجان، جنوب، هرمزگان، شمال و خراسان بازسازی شده و حدود 211 کیلومتر دیگر در دست انجام است؛ به طوری‌که بازسازی مناطق کوهستانی و صعب‌العبور محور جنوب به طول 196 کیلومتر پس از 60 سال از نصب اولیه خطوط برای اولین بار از جمله اقدامات شاخص در این پروژه بوده است. همچنین بهسازی بیش از 859 کیلومتر از خطوط موجود ریلی با هدف ارتقای کیفیت روسازی خطوط به جهت سیر ایمنی، افزایش سرعت، راحتی سفر در شبکه ریلی در حال انجام است که طبق برنامه 859 کیلومتر از خطوط در محورهای جنوب، هرمزگان، فارس، شمال باید مورد بهسازی قرار می‌گرفت که تاکنون بالغ بر 576 کیلومتر آن اجرایی شده است.

تراک‌بندی به‌منظور افزایش ظرفیت

از آنجا که سیستم تراک‌بندی افزایش ظرفیت و تردد بیش از یک قطار در فواصل دو ایستگاه متوالی را موجب شده و در پی آن ظرفیت تردد قطارها به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌یابد و علاوه‌بر افزایش جابه‌جایی مسافر، حمل بار داخلی و ترانزیت، افزایش درآمد را نیز به‌دنبال خواهد داشت متولیان صنعت ریلی اقدامات گسترده‌ای در این زمینه انجام داده‌اند به‌طوری‌که این عملیات در محورهای تهران ـ مشهد ـ بافق ـ بندرعباس و تهران ـ کرج در حجک 1598 کیلومتر در دست اجرا است و تاکنون یک هزار و 105 کیلومتر از آن انجام شده است.  همچنین تراک‌بندی محورهای تهران ـ قم، اسلامشهر ـ پرند ازجمله پروژه‌های آتی در این حوزه است و در همین راستا مقرر شده تا پایان امسال 200 کیلومتر اجرایی شود. اجرای این پروژه در داخل کشور علاوه‌بر مزایای فراوان فنی و ایمنی حدود 50 درصد نسبت به نمونه خارجی هزینه کمتری در برداشته است.

براساس این گزارش تقسیم‌بندی بلاک‌های ایستگاه‌ها موجب می‌شود در هر 7 دقیقه یک قطار از تهران و یک قطار از مشهد حرکت کند و امکان تردد روزانه 200 زوج قطار در این مسیر فراهم شده که این امر موجب افزایش جابه‌جایی مسافر و بار داخلی و ترانزیت خواهد شد. از سوی دیگر علائمی کردن ایستگاه‌های غیرعلائمی، سبب افزایش ظرفیت خطوط، افزایش ایمنی و امکان مدیریت ترافیک می‌شود و تاکنون 28 ایستگاه در محورهای جنوب، یزد، کرمان، اصفهان و مشهد از 186 ایستگاه علائمی شده است. تجهیز شبکه ناوگان به سیستم کنترل ترافیک با هدف افزایش ایمنی و ظرفیت، امکان نظارت و کنترل سیر و حرکت وسایل نقلیه و کاهش خطای انسانی را از دیگر پروژه‌ها در دست اجرا بوده و تاکنون 113 ایستگاه از مجموع 224 ایستگاه شبکه ریلی تجهیز شده و خوشبختانه این پروژه به‌صورت کامل توسط متخصصان توانمند ایرانی و براساس استانداردهای روز جهانی طراحی و ساخته شده است.

یکپارچه‌سازی و ارتقای بار محوری به 25 تن

براساس این گزارش یکپارچه‌سازی و ارتقای بار محوری بیش از 1765 کیلومتر از خطوط موجود ریلی با هدف افزایش بارمحوری، افزایش ایمنی پل‌ها، تعمیر و بهسازی لرزه‌ای پل‌ها، افزایش ظرفیت، درآمدزایی، کاهش مصرف سوخت ناشی از افزایش حمل بار ریلی، در شبکه ریلی از دیگر پروژه‌های در حال انجام است و با اجرای این پروژه‌ها راندمان شبکه ریلی 20 درصد افزایش می‌یابد. در حال‌حاضر از مجموع 1765 کیلومتر مدنظر در محورهای آذربایجان، جنوب، هرمزگان خراسان و شمال حدود 914 کیلومتر به اتمام رسیده است.

توسعه شهرنشینی با (TOD)

این گزارش حاکی است؛پروژه طراحی و اجرای ایستگاه‌های راه‌آهن به‌منظور توسعه حمل‌ونقل محور (TOD) با توجه به پیشرو بودن صنعت ریلی به‌عنوان مبدا توسعه و مدرنیسم در کشور و با عنایت به رشد جمعیت و افزایش سهم بخش ریلی از کل سفرهای کشور، استفاده از این پتانسیل به‌عنوان محرک توسعه در دستور کار راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است. همچنین به‌منظور به‌کارگیری مفهوم توسعه حمل‌ونقل محور و بازآفرینی شهری در جهت کوتاه کردن سفرهای شهری، افزایش مطلوبیت و کیفیت زندگی و همچنین استفاده بهینه و کارآ از اراضی متروک، متوقف و همچنین نوسازی ایستگاه‌ها بر مبنای نیازهای روز با حفظ هویت و اصالت و طرح‌های جامع 33 ایستگاه مهم و استراتژیک شبکه ریلی در دستور کار راه‌آهن قرار گرفته ودر همین راستا در ایستگاه تهران به‌عنوان اصلی‌ترین ایستگاه راه‌آهن کشور اهدافی مانند ایجاد زیرساخت و بستر ریلی مناسب برای افزایش حجم مسافر از 20 میلیون نفر به 100 میلیون نفر در سال، ایجاد ترمینال‌های قطارهای حومه‌ای و سریع‌السیر، توسعه و تسهیل دسترسی مسافران به سایر شقوق حمل‌ونقلی از جمله مترو، اتوبوس و تاکسی، ایجاد فضاهای رفاهی، فرهنگی، اقامتی و تجاری در سایت ایستگاه و همچنین، خروج فضاهای تعمیرات سنگین قطارها از شهر تهران و کاهش زمان اشغال خطوط و سکوها ترسیم شده است.

پروژه برقی‌سازی محور تهران ـ مشهد

پروژه برقی‌سازی محور تهران ـ مشهد با هدف دستیابی به ظرفیت حمل‌ونقل مسافری 35 میلیون نفر و ارتقای ظرفیت حمل‌ونقل باری در این محور به 10 میلیون تن بار در سال و همچنین بهره‌برداری از قطارهای سریع‌السیر مسافری برای دستیابی به زمان 6 ساعت و رساندن سرعت بهره‌برداری ناوگان مسافری به 200 کیلومتر بر ساعت اجرایی شد، به‌طوری‌که افزایش سرعت بهره‌برداری ناوگان باری حداکثر 120 کیلومتر در ساعت، دستیابی به سرفاصله زمانی مسافر کمتر از 10 دقیقه، استفاده از انرژی برق با آلودگی کمتر و استفاده از منابع تولیدی متنوع، توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی؛ کاهش میزان اتلاف انرژی و آلودگی صوتی نسبت به راه‌آهن دیزلی ازجمله مزایای اقتصادی این پروژه بوده است. قرارداد تجاری این پروژه با تشکیل کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های چینی (Supower , CMC) و شرکت‌های ایران به مبلغ 11.5 میلیارد یوآن و با استفاده از خط اعتباری فاینانس چین به صورت EPCF در اسفند سال 92 منعقد شد.

فرآیند اجرای این پروژه اعم از ابلاغ مجوزهای لازم و برگزاری مناقصه‌ها و... انجام شده است. تنها مساله باقی‌مانده تامین پیش‌پرداخت فاینانس به میزان سیصد میلیون دلار طی امسال و سال آینده است. از سوی دیگر برقی‌سازی محور راه‌آهن گرمسار تا اینچه‌برون به طول تقریبی 500 کیلومتر و 32 ایستگاه با هدف ارتقای ظرفیت حمل بار در محور به 10 میلیون تن در سال در دست اجرا است، ضمن اینکه در حال‌حاضر ظرفیت فعلی 3 میلیون تن است.  این مسیر به‌عنوان تنها مسیر ریلی برای انتقال بارهای ترانزیتی از کشورهای قزاقستان و ترکمنستان به بنادرجنوبی ایران مطرح بوده و با افزایش ظرفیت این مسیر جهت توسعه تبادلات با کشورهای عضو CIS و عبور بارهای ترانزیتی اجتناب‌ناپذیر است، بنابراین شرکت راه‌آهن قصد دارد با استفاده از راهکارهای برقی‌سازی و ارتقای زیرساخت‌های ریلی، نسبت به افزایش سه تا چهار برابری ظرفیت مسیر موجود اقدام کند. هزینه اجرای این طرح حدود 1200 میلیون یورو برآورد شده که پیش‌بینی می‌شود منابع مالی موردنیاز از محل وام دولتی کشور روسیه تامین شود.

ارتقای خدمات مسافری

براساس این گزارش متولیان ریلی در بخش مسافری، بازسازی بهسازی و تجهیز نمازخانه‌ها، توسعه، بازسازی، بهسازی و تجهیز ایستگاه‌های مسافری و همچنین مناسب‌سازی ایستگاه‌ها به‌منظور معلولان و جانبازان اقدامات مطلوبی را به‌ثمر رسانده‌اند و در کنار آن با ارتقای کیفی قطارها؛ از جابه‌جایی سالانه 4.5 میلیون مسافر با قطارهای حومه‌ای با رشد 40 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل برخوردار بوده است. همچنین در این حوزه کاهش زمان سیر قطارهای مسافری به‌خصوص در مسیر تهران ـ مشهد به 10 ساعت و کاهش میانگین تاخیر قطارهای مسافری در این راستا به 30 دقیقه، ارتقای سطح کیفی خدمات در قطارهای مسافری با راه‌اندازی قطارهای 5 ستاره و همچنین خارج کردن 80 دستگاه واگن با عمر بالای 55 سال از مسیر و ورود حدود 50 دستگاه واگن جدید و نو جایگزین به شبکه ریلی که غالبا تولید داخل کشور هستند ازجمله اقدامات صورت گرفته در این زمینه بوده است. توسعه خدمات فروش بلیت قطارهای مسافری با امکان دسترسی آسان با توسعه دولت الکترونیک، راه‌اندازی سامانه صدا مسافر (5149) به‌منظور اطلاع‌رسانی و رسیدگی به شکایات مردمی در راستای تکریم ارباب رجوع و حقوق شهروندی، راه‌اندازی قطارهای مسافری از 26 مرکز استان و شهرستان به مشهد مقدس از جمله اقدامات صورت گرفته در خصوص افزایش کیفیت خدمات است.

حضور سرمایه‌گذاران در حوزه ناوگان

در تشریح اقدامات صورت‌گرفته در بخش ناوگان می‌توان به تعریف و اجرایی کردن بسته‌های سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه واگن‌های مسافر، باری و لکوموتیو؛ افزایش 37 درصدی ناوگان لکوموتیوهای باری و 10 درصدی ناوگان لکوموتیوهای مسافری و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در حوزه واگن‌های باری، مسافری و لکوموتیو و خدمات جانبی ناوگان ازجمله سوخت‌رسانی و عملیات تعمیرات و نگهداری اشاره کرد. تاکنون 100 درصد واگن‌های باری به بخش خصوصی واگذار و برنامه‌ریزی و زمینه سازی لازم برای افزایش 2 برابر شدن ناوگان موجود تا سال 1400 صورت گرفته طوری که در سال‌جاری ورود 2000 دستگاه واگن باری 230 دستگاه واگن مسافری و 5 دستگاه لکوموتیو نو یا بازسازی شده پیش‌بینی می‌شود و درهمین راستا 150 واگن مسافری فرسوده در سال 94 از سرویس خارج شده و برای خارج از رده کردن 350 واگن مسافری در سال 95 در جهت کاهش عمر متوسط ناوگان برنامه‌ریزی شد.

براساس آمارو مستندات موجود حمل 103.2 میلیون تن بار طی سال‌های 1392 تا 1394 و رشد 11.5 درصدی طی دو سال اخیر و همچنین افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی از 10.5 درصد به 11.8 درصد که پس از 20 سال رخ‌داده ازجمله اقدامات مطلوب در این حوزه بوده است.همچنین افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی از بنادر کشور به‌خصوص از بندر شهیدرجایی از 5 درصد در سال 92 به بیش از 15 درصد در سال 94 نقطه مطلوب فعالیت‌های راه‌آهن بوده است، ضمن اینکه حمل 2.8 میلیون تن بار و افزایش سهم ترانزیت ریلی و حمل 74.8 میلیون نفر مسافر طی سال‌های 1392 تا 1394 از فعالیت‌های مطلوب در این حوزه بوده است. ناگفته نماند افزایش حمل‌ونقل حومه‌ای از2.4 میلیون مسافر در سال 92 به 4.5 میلیون نفر در سال 94 و هدفگذاری 7.5 میلیون نفر در سال از جمله اقدامات اثرگذار این حوزه بوده است.