کبالت، انقلاب سبز یا تجاوز به حقوق انسانی؟

سراسر فرآیند تولید کبالت در هاله‌ای از ابهامات فرورفته، به ویژه آن کمیت قابل‌توجهی که از جمهوری دموکراتیک کنگو در مرکز افریقا سرچشمه می‌گیرد؛ جایی که با کار کودکان و تضییع حقوق انسانی در ارتباط است. آیا این کامودیتی می‌تواند برای تحقق یک انقلاب سبز و توسعه فناوری‌های پاک، مجموعه فعالیت‌های غیرانسانی مرتبط با خود را از میان بردارد؟
پس از یک دوره طولانی‌مدت از پایین بودن نسبی سطح قیمت‌ها در نوامبر ۲۰۱۶ (آبان ۱۳۹۵) نرخ کبالت به ناگهان در یک منحنی رو به بالا قرار گرفت و این روند افزایشی تا الان ادامه دارد. «آنتونی پول»، سردبیر پلتس‌متالزدیلی در این باره می‌گوید: این احتمال وجود دارد که افزایش نرخ کبالت، حاصل کاهش تولید مس باشد چون کبالت در استرالیا و افریقا محصول فرعی معادن مس است.
«پول» در ادامه می‌افزاید: درحال‌حاضر کبالت در بازار مورد تقاضاست و طرف تقاضا در جریانی به طور پیوسته باثبات پیش می‌رود. در سال ۲۰۱۵میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) شرکت سوئیسی گلنکور اعلام کرد تولید مس خود را در معدن کاتانگا در کنگو و همچنین در معدن دیگری در زامبیا برای ۱۵ ماه ۵۰درصد کاهش خواهد داد. چنین اتفاقاتی میزان عرضه کبالت را کاهش خواهد داد و البته در شرایطی که به نظر نمی‌رسد تقاضا رو به کاهش باشد، قیمت‌ها در طولانی‌مدت افزایش پیدا خواهد کرد. صنایع هوافضا سرشار از فرصت‌های رشد این فلز است و همچنین بازار ابزار الکتریکی، مستعد تقاضای بیشتر است که انتظار می‌رود در طول دهه آینده، رشد سریع تقاضا را باعث شود. در همین راستا شرکت ای‌کُبالت که دارنده پروژه کبالت آیداهو در امریکاست، برآورد می‌کند که تا سال ۲۰۲۰ میلادی (۱۳۹۹ خورشیدی) یک پنجم تقاضای کبالت مربوط به بازار وسایل نقلیه الکتریکی باشد. در همین حال تولیدکنندگان اصلی خودرو مانند فورد از سرمایه‌گذاری جدید خود برای خودروهای الکتریکی در خط تولید خبر می‌دهند. رشد خودروهای الکتریکی می‌تواند سهم بسزایی در افزایش نیاز صنعت جهان به کبالت داشته باشد. در یک باتری تلفن هوشمند ۵ تا ۱۰ گرم کبالت تصفیه شده استفاده می‌شود در حالی که یک باتری مجزا در یک وسیله نقلیه الکتریکی می‌تواند تا ۱۵ هزار گرم کبالت مصرف کند.

جنجال کبالت در کنگو

معادن کبالت علاوه بر کنگو در کوبا، زامبیا، روسیه، استرالیا، کانادا و به زودی در ماداگاسکار فعال خواهند شد، در حالی که اطلاعات سازمان زمین‌شناسی امریکا نشان می‌دهد ۵۰درصد از کبالت جهان اکنون از جمهوری دموکراتیک کنگو سرچشمه می‌گیرد. کشوری که در بی‌ثباتی، جنگ‌زدگی و فساد شهره است و در شاخص احساس فساد سال ۲۰۱۶ میلادی، رتبه ۱۵۶ را دارد. سازمان شفافیت بین‌الملل، با استفاده از شاخص درک یا احساس فساد، کشورها را برحسب میزان فساد موجود در میان مقامات دولتی و سیاستمداران‌شان رتبه‌بندی می‌کند. به‌عبارت دیگر، این معیار، شاخصی است که رتبه فساد در بخش عمومی یک کشور را درمیان سایر کشورهای جهان نشان می‌دهد، پایین‌ترین رتبه این شاخص مربوط به سومالی با رتبه ۱۷۶ است و رتبه ۱ را کشورهای دانمارک و نیوزلند دارند. جمهوری دموکراتیک کنگو بیش از همه از درگیری بر سر مواد معدنی تاثیر پذیرفته است. در نتیجه همین درگیری‌ها بیشتر کبالت موجود در مناطق خشونت‌زده شمال و جنوب منطقه کیوو استخراج نشده و در منطقه کاتانگا که فضای صلح‌آمیزتری دارد، حجم بیشتری از این فلز استخراج شده است. در هر حال تولید کبالت در بحبوحه‌ای از جنجال و آشوب فرو رفته است. در آوریل ۲۰۱۶ (فروردین ۱۳۹۵) سازمان پژوهشی غیرانتفاعی مرکز پژوهش درباره شرکت‌های چندملیتی (SOMO) که از سال ۱۹۷۳ میلادی (۱۳۵۲ خورشیدی) تاکنون به بررسی تاثیر فعالیت شرکت‌های چندملیتی بر مردم و محیط‌زیست می‌پردازد، گزارشی منتشر کرد و در آن جزییاتی از مجموعه‌ای از تجاوزها به حقوق انسانی مربوط به معدن مس-کبالت در منطقه کاتانگا و حوالی آن در جنوب این کشور ارائه داد.

این گزارش همچنین از جوامعی می‌گوید که در انتظارند شرکت‌های معدنی، وعده‌های خود را درباره فراهم کردن آب تمیز و مدرسه برای بچه‌ها عملی کنند. آلودگی هوا، نبود شرایط امرار معاش و وجود سطوح خطرناک فلزات که در خون محلی‌ها یافت می‌شود، دیگر نگرانی‌های برجسته در کنگوست. در این گزارش SOMO ۸ شرکت مورد توجه قرار گرفته‌اند که شرکت‌های چینی ام‌کی‌ام، هیوچین و شرکت استرالیایی اس‌ای‌کی از جمله آنها هستند. همچنین پیش از اینها سازمان‌های مردم‌نهاد به گلنکور درباره بکارگیری معدنچیان غیرحرفه‌ای و جوامع محلی در کاتانگا در معادن انتقاد کرده بودند. در همین امتداد، پژوهش‌های مجزایی که سازمان عفو بین‌الملل در ژانویه ۲۰۱۶ (دی ۱۳۹۵) و واشنگتن‌پست در ماه سپتامبر (شهریور) همان سال منتشر کردند، شرایط خطرناک و ترسناک معدنکاران صنعتی که در معادن کنگو مشغول به فعالیت هستند را آشکار کرد. همچنین صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) برآورد می‌کند که حدود ۴۰ هزار کودک در معادن جنوب کنگو کار می‌کنند و سازمان عفو بین‌الملل نیز ادعا می‌کند در بازه زمانی سپتامبر ۲۰۱۴ و دسامبر ۲۰۱۵ (شهریور ۱۳۹۳ تا آذر ۱۳۹۴) دست‌کم ۸۰ معدنچی در همین منطقه در زیرزمین مردند. سازمان‌های مردم‌نهاد نگرانند که تقاضای مستمر کبالت منجر به تضییع بیشتر حقوق انسانی در کنگو و مکان‌هایی مانند آن شود که در آنها مردم محلی از فروش منابع طبیعی کشور خود کمترین بهره را می‌برند.

کنترل‌ها بر زنجیره عرضه

پژوهش‌های انجام شده از سوی واشنگتن‌پست و سازمان عفو بین‌الملل نشان می‌دهد بیشتر کبالت استخراج شده را شرکت چینی «کنگودانگ‌فانگ‌اینتِرنَشنال‌ماینینگ» می‌خرد. این شرکت زیرمجموعه شرکت «هوآوی کُبالت» است که به برخی از بزرگترین باتری‌سازهای جهان کبالت عرضه می‌کند و آنها نیز به نوبه خود به شرکت‌هایی مانند اپل، ال‌جی‌چِم، سامسونگ و مانند آن باتری ارائه می‌دهند. هوآوی‌کبالت در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست گفت: با اینکه این شرکت یک دهه است در کنگو فعالیت می‌کند، اما هیچ‌گاه به این فکر نمی‌کرده که مواد معدنی چطور به‌دست می‌آیند.
پس از انتشار گزارش‌های سال گذشته، سازمان عفو بین‌الملل، اپل، سامسونگ، سونی و دیگر شرکت‌های فناورانه را به غفلت از کنترل سرچشمه‌های مواد معدنی که از آن استفاده می‌کنند، متهم کرد و تاکید داشت این شرکت‌ها باید مطمئن باشند که مواد معدنی به کار رفته در محصولات آنها، حاصل کار کودکان نیست. در پاسخ به این اتهام، اپل در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست تایید کرد که ۲۰درصد از کبالتی که در محصولات خود از آن استفاده می‌کند از هوآوی‌کبالت می‌آید و البته برای جلوگیری از ادامه این روند تصمیم دارد زنجیره عرضه کبالت مصرفی خود را به‌طور موشکافانه بررسی کند و در این زمینه خود را متعهد می‌داند. این شرکت در این‌باره افزود: برای ما مایه مباهات و افتخار است که برنامه یافتن منبع مواد معدنی مورد استفاده ما یکی از تاثیرگذارترین‌ها در سطح جهان است. ۳ سال پیش ۴۰ ماده از جمله قلع، تالتالوم، تنگستن و طلا به عنوان مواد مشکل‌ساز و بحث‌برانگیز تعیین شدند و ما کبالت را به این فهرست اضافه می‌کنیم.

و ادامه ماجرا

با همه این تفاسیر هنوز معلوم نیست چه مقدار کبالت از معادن غیرحرفه‌ای استخراج می‌شود که در آنها کودکان را به کار می‌گیرند، اما باور عمومی این است که حجم آن بخش بسیار کوچکی از عرضه جهانی به‌شمار می‌آید. کورت وَندِپوت، معاون مدیرعامل در واحد مواد و مصالح باتری‌های شارژی در شرکت معدنی و بلژیکی یومی‌کور، یکی از بزرگترین تصفیه‌کنندگان کبالت، سپتامبر (شهریور) گذشته در این باره به واشنگتن‌پست گفت: یک چیز واضح است و آن اینکه معدنکاری غیرحرفه‌ای در زنجیره عرضه مواد معدنی جایگاه قابل توجهی دارد. کبالتی که به صورت غیرحرفه‌ای استخراج می‌شود به طور معمول ارزان‌تر از کبالتی است که از معادن صنعتی استخراج می‌شود، چون کارفرمایان مجبور نیستند به معدنچیان دستمزد واقعی بدهند یا یک پروژه معدنی بزرگ‌مقیاس را تامین مالی کنند. همین نرخ پایین انگیزه خوبی است برای تاجران مواد معدنی که از استخراج‌کنندگان غیرحرفه‌ای خرید کنند. روند صعودی قیمت‌ها و روند نزولی عرضه می‌تواند به این جریان شدت بیشتری ببخشد و همچنین محدودیت عرضه از سایر نقاط جهان به چالش سرچشمه گرفتن کبالت از کنگو عمق بیشتر بدهد. بنا بر گفته نهاد توسعه کبالت، این ماده معدنی از نظر فراوانی در سطح جهانی رتبه ۳۳ را دارد و ذخایر قابل استخراج آن تا ۱۰۰ سال آینده در دسترس هستند. اکنون ۱۷ کشور جهان کبالت تولید می‌کنند که این رقم نیز رو به رشد به نظر می‌رسد و درحال‌حاضر جمهوری دموکراتیک کنگو اصلی‌ترین تولیدکننده کبالت در جهان است.