40 سال همراه با صنعت پتروشیمی ایران/ روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی

به گزارش می متالز، امروز صنعت پتروشیمی ایران با وجود همه چالش ها در موقعیت مهم و استراتژیکی قرار دارد و می توان با بهره گیری ازظرفیت های موجود این صنعت را که دارای ارزش افزوده بالایی است به جایگاه واقعی خود رساند.
فعالیت های انجام شده در مسیر توسعه صنعت پتروشیمی نشان داده است که این صنعت پیشرو می تواند درجلوگیری از خام فروشی و رسیدن به اقتصاد مقاومتی نقش آفرین باشد و با یک عزم ملی می توان جایگاه اصلی این صنعت را در اقتصاد ایران متبلور کرد.
تحلیلگران اعتقاد دارند با توجه به کارکرد های مهم پتروشیمی در اقتصاد و صنعت ایران این صنعت می تواند شاخص های مختلف اقتصادی کشوررا تغییر دهد ودر مسیر تکمیل زنجیره ارزش و تلاش برای کاهش خام فروشی توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی باید به عنوان یک راهبرد مورد توجه ویژه قرار گیرد.
دردوران شکوهمند انقلاب اسلامی پتروشیمی جهش مطلوبی را تجربه کرد هرچند که به دلیل جنگ تحمیلی و پس از آن به وجود آمدن برخی مشکلات در سال های اخیر  با یکدلی و تلاش همه فعالان در صنعت توانستیم در مسیر توسعه قرار گیریم ، نگاهی گذرا با سیر تحول این صنعت را اگر بخواهیم در 5 مرحله مرور کنیم باید به موارد ذیل اشاره کرد:

روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در ایران

1- مرحله پیدایش: این مرحله با تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در سال 1342 و با احداث واحد تولید کود شیمیایی شیراز در سال 1343 آغاز شد.

2- مرحله گسترش اولیه: با ایجاد مجتمع های پتروشیمی رازی، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارک، فارابی، بندرامام و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز آغاز گردید. (دوره سالهای 56-1352، 51-1347، 46- 1343)

3- مرحله رکود: به علت مسائل ناشی از جنگ تحمیلی، تولید به حداقل رسید و عملیات تکمیل احداث پتروشیمی بندرامام نیز متوقف شد ولی تکمیل طرح های نیمه تمام از جمله طرح گسترش پتروشیمی شیراز ادامه داشت.

4- مرحله تجدید حیات و بازسازی: اجرای طرح های برنامه پنجساله اول و دوم توسعه (پتروشیمی اصفهان، اراک و تکمیل مجتمع های بندرامام و ...) باعث شد که تولید در سال پایانی برنامه دوم به 12 میلیون تن برسد.

5- مرحله جهش و تثبیت: در این دوره (برنامه های سوم، چهارم و پنجم توسعه) پتروشیمی به سمت استقرار در کلاس جهانی حرکت کرد. ویژگیهای متمایز این دوره صرف نظر از جهش و فزونی تولید و ارزش تولیدات، ارتقاء جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات کالاهای غیر نفتی و در سهم اقتصاد ملی، ارتقاء نسبی جایگاه پتروشیمی ایران در منطقه و جهان و ... می باشد.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی از دوران دفاع مقدس تا سال های برنامه پنجم توسعه

از ابتدای سال 1358 تا نیمه اول سال 1367 عمده فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پشتیبانی از جبهه های جنگ تحمیلی و همچنین مراحل طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده سازی زمین مجتمع های اراک و اصفهان خلاصه می شد. تنها فعالیت عمده، در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. در نیمه دوم سال 1367و با پذیرش قطعنامه 598، تلاش مجدانه شرکت برای بازسازی و نوسازی مجتمع ها و واحدهای تولیدی آغاز شد.

در دوره مورد بحث کل سرمایه گذاری شرکت به رقم 420 میلیارد ریال رسید و از این طریق شرکت توانست طرح توسعه پتروشیمی شیراز (آمونیاک و اوره 2) و کلرآلکالی را تکمیل نماید و اجرای طرح های متانول شیراز، مجتمع پتروشیمی اراک و واحد دی آمونیم فسفات رازی را آغاز کند. بعلاوه در همین دوره، شرکت طراحی ـ مهندسی صنایع پتروشیمی (پیدک) در قالب طرح متانول اول در شیراز شکل گرفت و برای اولین بار طراحی تفصیلی در کشور انجام شد.

در سال 1367 مجتمع پتروشیمی شیراز به بیشترین مقدار تولید خود پس از انقلاب دست یافت و همزمان، تولید مجدد در فازهای اول و دوم مجتمع پتروشیمی رازی آغاز شد. در این سال مجموع تولید مجتمع ها به 880 هزار تن (محصولات میانی و نهائی) رسید و شرکت موفق به صدور حدود 270 هزار تن گوگرد به ارزش 26 میلیون دلار و فروش داخلی 430 هزارتن محصولات شیمیائی به ارزش 5 میلیارد ریال گردید.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال های برنامه اول توسعه ( 1373-1368 )

طی سال های 73–1368 با به اجرا درآمدن اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی، بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع های آسیب دیده به بهره برداری رسید. در عین حال شماری از طرح های اساسی شرکت شامل مجتمع های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک (فاز یک) و بندرامام نیز تکمیل و بهره ‏برداری از آنها آغاز شد.
از اهداف مهم این برنامه تأمین نیاز صنایع پایین دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهائی از اقتصاد تک محصولی در بلند مدت، فراهم آوردن زمینه های رشد صنعت غیروابسته و پایه ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور بود.

طرح های عمرانی برنامه اول شامل 10 طرح جدید بود. در سال های این برنامه بهره برداری از طرح های دی آمونیم فسفات رازی (1369)، متانول اول شیراز (1369)، پتروشیمی بندرامام (1373-1369)، پتروشیمی اصفهان (1371)، فاز اول پتروشیمی اراک (1372) و گسترش دوده صنعتی اهواز (1373) آغاز گردید. در این دوره، سرمایه گذاری 7085 میلیارد ریالی و بهره برداری تدریجی از طرح های جدید موجب شد که ظرفیت تولید شرکت از 5.3میلیون تن در سال 1368، با رشد متوسط سالانه 13.5 درصد به 10/3 میلیون تن در سال1373 (سال پایه برنامه پنجساله دوم ) برسد.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال های برنامه دوم توسعه (1378-1374)

برنامه پنجساله دوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی سازی و افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین گردد. در سال های برنامه پنجساله دوم توسعه (78–1374) شرکت با لحاظ کردن اهداف سوددهی، توسعه صادرات و خصوصی سازی فعالیتهای خود را دنبال کرد. طی این برنامه، با بهره‏برداری از طرح های باقیمانده از برنامه پنجساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمی به 11 میلیون تن در سال رسید.

در این برنامه و در راستای اهداف اعلام شده، ضرورت بهره گیری از مزیت های نسبی کشور، از جمله دسترسی به آب های بین المللی و منابع عظیم نفت و گاز و سایر تسهیلات و امکانات زیربنائی، طرح های جدیدی در منطقه بندرامام به اجرا گذارده شد و در جهت تحقق سیاست جلب سرمایه گذاری خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی، «منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی» در محدوده منطقه بندرامام برای اجرای طرح های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث گردید.

با آغاز بهره برداری از طرح های باقیمانده از برنامه اول توسعه، شامل مجتمع های پتروشیمی اراک (فاز دوم و بوتاکلر اراک)، ارومیه، خراسان و تبریز در سال های نخستین برنامه پنجساله دوم و طرح متانول پتروشیمی خارگ در پایان سال 1378 ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به 14 میلیون تن رسید. از سوی دیگر با تداوم سرمایه گذاری در طرح های در دست احداث، حجم سرمایه گذاری در این برنامه به 8123 میلیارد ریال رسید. در این برنامه، تولید شرکت از 7.5 میلیون تن در سال 1373 با میانگین رشد سالانه ای نزدیک به 8 درصد، به 11 میلیون تن در سال 1378 رسید. در این دوره توجه به کیفیت با اخذ استاندارد ISO 9002 توسط شرکت پتروشیمی اصفهان در سال 1375 آغاز گردید و در پی آن سایر شرکت ها موفق به اخذ استانداردهای مدیریت کیفیت در حوزه های مختلف شدند.

در این دوره، فروش شرکت نیز با عرضه محصولات جدید به بازار، از رشد چشمگیری برخوردار شد، چنان که در سال 1378 فروش داخلی تا 3.8میلیون تن به ارزش 4300 میلیارد ریال افزایش یافت و صادرات محصولات پتروشیمی به 2.9 میلیون تن و ارزش 580 میلیون دلار با رشد سالانه 16 درصد رسید. سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول به 17.2درصد و در صادرات بخش صنعت به 30.7 درصد ارتقاء یافت.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال های برنامه سوم توسعه ( 1383 – 1379 )

برنامه پنجساله سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی سرآغاز مرحله جدیدی به سمت جهانی شدن فعالیت های این شرکت است. از ویژگی های متمایز این برنامه، علاوه بر جهش در میزان تولید و فروش، ارتقاء جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات غیرنفتی است. از جمله اقدامات مهم این دوره می توان به فعالیت هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت های موجود، اجرای طرح های توسعه، توسعه صادرات و ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی، خصوصی سازی و تغییر ساختار شرکت ملی صنایع پتروشیمی اشاره کرد.

مهمترین اهداف برنامه پنجساله سوم شرکت، بر اجرای اکثریت طرح های برنامه پنجساله دوم و همچنین استفاده بهینه از ظرفیت های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی های فنی- مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی سازی، حمایت از سرمایه گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تأکید داشت.

در این برنامه اجرای طرحذهای جدید با هدف تولید محصولات با ارزش  افزوده بیشتر و استفاده حداکثر از خوراک های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شده است. برای اجرای این طرح ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد. با مجموع سرمایه گذاری به ارزش 115400 میلیارد ریال و بهره برداری از طرح ها، در پایان سال 1383 ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به 18 میلیون تن رسید. تولید محصولات پتروشیمی نیز از 11 میلیون تن در سال 78 به 15 میلیون تن در سال 83 رسید. در سال 1383، صادرات و فروش داخلی شرکت به ترتیب 5.2 میلیون تن به ارزش 1726 میلیون دلار و 4.8 میلیون تن به ارزش 12.6 هزار میلیارد ریال بوده است.

دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال های برنامه چهارم توسعه ( 1389– 1384)

مهمترین اهداف این دوره، اجرای طرحذهای توسعه ای صنعت پتروشیمی با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی جهت گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش افزوده بیشتر با اتکاء به استفاده حداکثری از توانمندی های داخلی و جذب سرمایه های بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه می باشد. در طی سال های برنامه چهارم (1384 لغایت1389) 40 طرح به ظرفیت 34.3میلیون تن به تولید رسید.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال های برنامه پنجم توسعه (1395– 1390)
از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان سال1395 با بهره برداری از 26 طرح پتروشیمی شامل طرحهای تولیدی، زیر بنایی، سرویس های جانبی، بهینه سازی مصرف خوراک و پژوهشی که عموماً توسط بخش خصوصی اجرا گردید، حدود 10.5 میلیون تن به ظرفیت تولید کشور افزوده شد.

برنامه های توسعه ای صنعت پتروشیمی در برنامه ششم

ایران با دارا بودن حدود 9.6 درصد ذخایر نفت (رتبه چهارم) و 17.5درصد ذخایر گاز (رتبه دوم) جهان نقش تعیین کننده و فعالی را در صنعت نفت و گاز و پتروشیمی ایفا می نماید. از این رو سیاست گذاران کشور با تمرکز در برنامه ریزی، طراحی و احداث مجتمع های عظیم نفت، گاز و پتروشیمی در صدد استفاده بهینه از این منابع اقتصادی با مشارکت سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و بهره گیری بهینه از آخرین دستاوردهای دانش و فناوری در این صنعت مهم بوده اند.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران به عنوان یکی از چهار شرکت اصلی زیر مجموعه وزارت نفت، مسئولیت توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی کشور را بر عهده دارد. از این رو با اتکا به بیش از نیم قرن تجربه کارآمد و بهره مندی از توانمندی منابع انسانی ارزشمند خود، به برنامه ریزی کلان، تسهیل سرمایه گذاری و بستر سازی و پشتیبانی توسعه در صنعت پتروشیمی می پردازد. در این مسیر رویکرد کاهش خام فروشی، تکمیل زنجیره ارزش و توسعه سرمایه گذاری در فرآیند تدوین برنامه  ششم توسعه صنعت پتروشیمی مد نظر قرار گرفته است. شایان ذکر است که توسعه سرمایه گذاری با محوریت جذب سرمایه گذرای مستقیم خارجی (FDI) از اولویت های شرکت ملی صنایع پتروشیمی در توسعه صنعت پتروشیمی کشور در طول برنامه ششم توسعه می باشد.

تدوین روابط حاکمیتی- توسعه ای

با توجه به اجرای اصل 44 و واگذاری بخش عمده ای از مجتمع های موجود و طرح های پتروشیمی به بخش غیردولتی و تغییر وظایف شرکت ملی صنایع پتروشیمی از تصدی گری به توسعه ای یکی از نگرانی های موجود نحوه هماهنگی در صنعت پتروشیمی جهت حفظ یکپارچگی و نیز سیاست گذاری و هدایت این صنعت جهت دستیابی و تحقق اهداف چشم انداز 20 ساله کشور و صنعت نفت می باشد. بعلاوه، لزوم حضور شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان متولی صنعت پتروشیمی در ایجاد هماهنگی و راهبری عملیات شرکت های فعال و در جهت حل مشکلات پیش‌روی این صنعت با مزیت و ارزش آفرین کشور و الزامات قانونی از جمله قانون برنامه پنجم توسعه، قانون اجرای سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی، امری اجتناب ناپذیر می باشد.
طی سال های اخیر شرکت ملی صنایع پتروشیمی تمامی تلاش و همت خود را به کار بسته تا ضمن ارائه تعریفی شفاف از جایگاه جدید خود در صنعت ارزش آفرین پتروشیمی، در مسیر برنامه ریزی متوازن صنعت پتروشیمی گام های مؤثری را بردارد. بی شک این امر گام مهمی در تحقق اهداف سند چشم انداز 1404 جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.

طی سال های اخیر با تغییر مأموریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی از سازمان بنگاهدار به سازمان توسعه ای اهداف کلان صنعت پتروشیمی به قرار ذیل تثبیت شد:

1- توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی در راستای تحقق اهداف چشم انداز 1404 صنعت پتروشیمی کشور با رویکرد تکمیل زنجیره ارزش بر اساس مطالعات آمایش سرزمین
2- توسعه سرمایه گذاری و ایجاد ظرفیت های جدید محصولات پتروشیمیایی و افزایش ارزش افزوده منابع هیدروکربوری با لحاظ نمودن تکمیل زنجیره ارزش با اولویت تکمیل طرح-های نیمه تمام
3- ارتقاء سهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و حضور مؤثر در بازارهای جهانی
4- توسعه فناوری و فعالیت شرکت های دانش بنیان داخلی در راستای بومی سازی فناوری های نوین
5- توسعه بازار، تولید محصولات متنوع و حضور در بازارهای داخلی(صنایع پایین دستی) و بین المللی جدید
6- فراهم نمودن شرایط قانونی تخصیص منابع مالی مورد نیاز طرح های پتروشیمی

بر این اساس بر آورد می شود ظرفیت تولید محصولات مختلف صنعت پتروشیمی در پایان سال جاری  به رقم65.8 میلیون تن خواهد رسید که حاکی از رشد 22 برابری نسبت به سال 57 است  .همچنین در حال حاضر 54 مجتمع  تولیدی  در صنعت پتروشیمی فعال هستند. اکنون با توجه به روندرو به رشد این صنعت پیشرو تا پایان سال شاهد تولید 121 نوع انواع محصولات پتروشیمی در این صنعت هستیم.
گفتنی است که تولید محصولات پتروشیمی بر اساس پیش بینی ها تا پایان امسال به 55 میلیون تن خواهد رسید.براین اساس  برآورد می شود میزان صادرات  به 21.67 میلیون تن تا پایان سال جاری برسد.همچنین ارزش صادرات پتروشیمی  تا مدت مذکور به 12.76میلیارد دلار خواهد رسید.

شرکت ملی صنایع پتروشیمی در طی مدت برنامه ای توسعه ای، تمامی تلاش و همت خود را به کار بسته تا با دستیابی به موقعیت برتر و حداکثر استفاده از مزیت های نسبی کشور حضوری موثرتر، در منطقه و جهان بدست آورد. نماد چنین حضوری، تغییرات شاخص ها و متغیرهای اقتصادی بنگاه، چون تولید، صادرات، سرمایه گذاری، ارزش افزوده و سهم در تولید ملی، مشارکت های منطقه ای و گستردگی بازارهای هدف صادراتی است.