ایران در آستانه واگذاری بازی ترانزیتی

به گزارش می‌متالز، تازه‌ترین رویداد‌هایی که بار دیگر نظر کارشناسان و فعالان اقتصادی را به غفلت از این مساله معطوف کرد، تهدید حذف ایران از مسیر ترانزیتی چین به قفقاز و سپس اروپا است که متعاقب جنگ اوکراین و مسدود‌شدن مسیر کریدورشمالی که از روسیه و اوکراین عبور می‌کند فرصتی جدید برای کشور‌ها ایجاد‌کرده‌است.

از جمله اکنون تحرکات ترکیه و جمهوری‌آذربایجان برای ایجاد کریدوری آغاز شده‌است که به کریدور میانی مصطلح است و رقیب جدی مسیر ترانزیتی ایران، معروف به کریدور جنوبی محسوب می‌شود. یکی از واکنش‌های اخیر به این تهدید از سوی غلامحسین شافعی مطرح شد؛ رئیس اتاق بازرگانی ایران با اشاره به این مساله، خطر سرمایه‌گذاری‌های رقبا را جدی توصیف کرد و از حصول توافق‌هایی در سومین مجمع ارتباطات زیرساختی چین و ترکیه در استانبول خبر داد و غفلت از این مساله را هشدارآمیز خواند. بررسی‌ها نشان می‌دهد چنانچه ایران از این مسیر ترانزیتی حذف شود نه‌تن‌ها کریدور شرق-غرب که مسیر سنتی ترانزیت ایران است از بین می‌رود، بلکه سبب بلوکه‌شدن ایران در مسیر کریدور شمال-جنوب نیز می‌شود. علاوه‌بر این با قطع وابستگی جمهوری‌آذربایجان به مسیر ایران در راه قره باغ و نیز کاهش وابستگی ترکیه به ایران ممکن است توازن در روابط با این کشور همسایه نیز دستخوش تحولاتی شود.

غفلت و فرصت سوزی

پیش از این واکنش‌هایی به‌خطر حذف ایران از جمله در یکی از پایش‌های مرکز پژوهش‌های اتاق ایران مطرح‌شده بود، اما غلامحسین شافعی این نگرانی را به شکل شفاهی نیز مطرح کرد و گفت: فرصت سوزی‌هایی که در بخش ترانزیت طی سال‌های گذشته رقم خورده، مزیت‌های نسبی کشورمان را در این حوزه مستمرا محدودتر کرده و امروزه شاهدیم که رقبا با صرف هزینه‌های هنگفت در تلاش برای جایگزین‌کردن ایران در این حوزه هستند.

غلامحسین شافعی افزود: صنعت حمل‌ونقل و ترانزیت، امروز با عمده بخش‌های اقتصادی و حتی متن زندگی اجتماعی در پیوند است؛ به گونه‌ای که حتی توقف چندساعته این حوزه، چه در عرصه عمومی و چه در بخش اقتصادی، بحرانی جدی را برای تداوم فعالیت جامعه رقم می‌زند و بخش بزرگی از فعالیت‌ها را به تعطیلی می‌کشاند.

شافعی با اشاره به تفاهماتی که اخیرا در سومین مجمع ارتباطات زیرساختی چین و ترکیه در استانبول حاصل شده‌است، گفت: در این گفتگو‌ها موضوع ادغام بهتر کریدور میانی یا ترنس‌کاسپین در پروژه راه‌ابریشم چین مطرح شده‌است.

رئیس اتاق ایران با بیان اینکه ترکیه تلاش‌های متعددی را برای تقویت کریدور فراخزر جهت انتقال کالا میان شرق و غرب صورت داده‌است، افزود: با ادغام کریدور ترنس‌کاسپین در پروژه راه‌ابریشم، این کریدور با کریدور چین-آسیای‌مرکزی-غرب آسیا که از ایران عبور می‌کند، در رقابت قرار می‌گیرد. تلاش و صرف هزینه‌های مضاعف از سوی رقبا برای قرارگرفتن در کانون‌های ترانزیتی در حالی پیگیری می‌شود که ایران باوجود همه مزیت‌ها در این بخش، به غفلت جدی دچار است.

او اضافه کرد: هم زمان چندی پیش در سفر رئیس جمهوری چین به کشور‌های حوزه خلیج فارس نیز مباحثی درخصوص مسیر ترانزیتی و حمل‌ونقل ترکیبی برای تعامل تجاری با این کشور‌ها مطرح شد که بازهم جای ایران در امتداد مسیر مذکور خالی بود.

شافعی همچنین با اشاره به تغییر در نظم جهانی و تعاملات این بخش، اظهار کرد: بروز بعضی اتفاقات، تغییراتی را در مسیر‌های ترانزیتی، نیاز بازار‌های هدف و... رقم می‌زند که جنگ روسیه و اوکراین از این شمار هستند. در این بازه، با توجه به تغییر مسیر ناوگان‌های حمل‌ونقل جاده ای، فرصت‌هایی برای ما فراهم‌آمده؛ اما مغتنم شمرده نشده‌است. از یک سو، اگر همین حالا نیز بند از پای تعاملات اقتصادی ایران با دیگر کشور‌های جهان گشوده شود و با یک استقبال بالا مواجه شویم، آیا زیرساخت‌های ما توان آن را دارند تا این حجم فرصت را بر شانه بکشند و به مقصد برسانند؟

اخطار اتاق بازرگانی

در روز‌های گذشته نیز، اتاق بازرگانی ایران در تحلیلی به‌خطر حذف ایران از مسیر ترانزیتی اشاره‌ای گذرا کرده بود. بنا بر این گزارش داده‌های جدید دولت قزاقستان نشان می‌دهد حمل‌ونقل کالا از مسیر کریدور میانی، کریدوری که چین و آسیای‌مرکزی را با عبور از خزر و از طریق جمهوری‌آذربایجان به ترکیه و اروپا وصل می‌کند در ۱۰ ماه نخست سال‌۲۰۲۲ رشد ۸۰۰‌درصدی داشته است. حجم کالای حمل‌ونقل ریلی بین جمهوری‌آذربایجان و قزاقستان از ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۲ در مجموع ۹۵۰‌هزار تن بوده‌است.

در پیامد جنگ اوکراین، مسیر اصلی کریدور‌هایی که چین را از طریق قزاقستان و روسیه به اروپا متصل می‌کرد، با مشکلات جدی مواجه شد و این تحول، فرصت مهمی برای جمهوری‌آذربایجان و ترکیه ایجاد کرد. در همین راستا، کشور‌های آسیای‌مرکزی استفاده از پتانسیل ترانزیت جمهوری‌آذربایجان را برای ورود به بازار‌های جهانی آغاز کرده اند. در این میان قزاقستان بیش از سایر کشور‌های آسیای‌مرکزی برای توسعه تعامل با جمهوری‌آذربایجان تمایل دارد. در همین راستا دولت قزاقستان از سرمایه‌گذاری مشترک جدیدی با جمهوری‌آذربایجان برای توسعه و بهسازی این کریدور و نیز ایجاد قواعد مشترک حمل‌ونقلی در سراسر مسیر سخن گفته است. پیش از این، قزاقستان با روسیه و بلاروس سرمایه‌گذاری مشترکی در راستای روانسازی کریدور چین- قزاقستان-روسیه- اروپا صورت داده بود. این مسیر در پیامد جنگ اوکراین با مشکلات جدی مواجه شده‌است و اکنون قزاقستان می‌کوشد جمهوری‌آذربایجان را جایگزین روسیه برای دسترسی به اروپا کند.

ماجرا‌های ترانزیتی

امیرمحسن هادیان، کارشناس و پژوهشگر مسائل اقتصاد بین‌الملل درباره اهمیت مسیر‌های ترانزیتی می‌گوید: مسیر‌های ترانزیتی، شریان‌هایی برای انتقال و تجارت کالا، خدمات و اخیرا تجارت اطلاعات هستند؛ از همین رو این مسیر‌ها آن دسته از مناطق جغرافیایی را هدف قرار می‌دهند که زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی لازم را داشته باشند. به بیان او ترانزیت از یک کشور پیامد‌های اقتصادی قابل توجهی دارد. در مسیر ترانزیت، رشد شهری انجام می‌گیرد و توسعه پیدا می‌کند و ارتباط میان شهر‌های حومه و مرکز برقرار می‌شود. او در ادامه می‌افزاید: تجارت و اقتصاد کارگزارانی دارد و از دیگر مزایای ترانزیت، اتصال این کارگزاران از طریق گرهگاه‌های کریدوری است؛ پس مشهود است که مزایای قرارگرفتن در مسیر ترانزیتی بسیار وسیع‌تر از دریافت حقوق و عوارض است؛ از همین رو کشور‌ها عموما از حق ترانزیت نمی‌گذرند، چراکه جز مزایای اقتصادی، باعث تثبیت نظام‌های سیاسی می‌شود. او با اشاره به نقش تاریخی ایران در مسیر انتقال کالا از شرق به غرب تصریح می‌کند: ما به‌طورسنتی از دوره ساسانی تا صفوی در این مسیر اهمیت ویژه‌ای داشتیم و از این نظر و نیز ثقل اقتصادی مسیری که به آن تعلق داریم، کریدور شرقی-غربی است که در مسیر جاده‌ابریشم قرار دارد. او در توضیح می‌گوید: این کریدور بازیگران متعددی دارد از جمله ایران، چین، ترکمنستان، قزاقستان و چند کشور در اروپا و اتفاقات اخیر در عرصه بین‌الملل و مسائل و تنش‌های جهانی از ایجاد و تقویت کریدور‌های رقیب ایران خبر می‌دهد که ممکن است بازی را به ضرر ایران تغییر دهد. اکنون بحث کریدور میانی مطرح شده‌است که ترکیه آن را پیگیری می‌کند. کریدور یا دالان میانی، ایران را دور می‌زند و سبب اتصال چین به اروپا خواهد شد و یکی از سه مسیری است که از شرق به اروپا وجود دارد؛ دالان شمالی که از روسیه و اوکراین می‌گذرد و دالان جنوبی که ایران می‌تواند بخشی از آن باشد و سومین آن، دالان میانی که ابتکار ترکیه است؛ از بندر آکتا در خزر آغاز می‌شود و به بندر دریایی باکو می‌رسد که از آنجا دو راه وجود دارد: یک مسیر از طریق راه‌آهن تفلیس به ترکیه و سپس به اروپا می‌رود که همکاری گرجستان را می‌طلبد. راه دوم دالان حساس زنگزور است که امروز اخبار مربوط به آن زیاد به گوش می‌رسد. هادیان می‌گوید: جمهوری‌آذربایجان بعد از شکست ارمنستان به‌عنوان پیروز در جنگ، در تلاش است کریدور زمینی که نخجوان را به خاک اصلی جمهوری‌آذربایجان منتقل می‌کند در اختیار بگیرد و چنانچه این امر عملی شود اهمیت آن ابعاد جهانی و منطقه‌ای در پی دارد.

به گفته این کارشناس مسائل ژئوپلیتیک، سابق بر این دالان زنگزور اصلا مطرح نبود و این کار برنامه دو کشور ترکیه و جمهوری‌آذربایجان است و تاکید می‌کند: یکی از نکات مهم راه‌اندازی این دالان این است که دسترسی جمهوری‌آذربایجان به منطقه دورافتاده نخجوان که اکنون از طریق ایران انجام می‌شود را بلاموضوع کند. اکنون ۴۰ الی ۵۰‌هزار کامیون در سال‌از خاک ایران به نخجوان می‌روند و برعکس و اگر جمهوری‌آذربایجان این مسیر ترانزیتی را با مسیر دیگری جایگزین کند یکی از اهرم‌های فشار ایران از دست می‌رود. در این حالت فرضی، با وجود کریدور میانی، دیگر نیازی به گذر از ایران ندارد و کالا مستقیما از بندر باکو به اروپا می‌رود. بنا به توضیحات هادیان، اهمیت جهانی آن از این جهت است که دالان شمالی به‌خاطر مسائل کنونی روسیه و تحریم‌ها به محاق می‌رود؛ مسیری که از چین به روسیه، اوکراین و لهستان و دست آخر به بندر هامبورگ می‌رسد. هادیان ادامه می‌دهد: چینی‌ها به‌عنوان بازیگر اصلی این میدان، بازیگر اقتصادی هستند، نه امنیتی. بازیگر اقتصادی از ریسک اجتناب و بازیگر امنیتی استقبال می‌کند. به همین خاطر چین به مناطق امن علاقه دارد. دالان جنوبی یا باید از ایران و شامات (عراق و سوریه) و یا از ترکیه عبور کند که در این مسیر ناامنی‌های بسیاری وجود دارد. او معتقد است در مواجهه با این مساله ایران می‌تواند تکمیل خط ریلی لاذقیه را پیگیری کند که با عبور از سوریه یا از ترکیه رسیدن به مدیترانه از این طریق مقدور است؛ اما مشکل سوریه را ناامنی مسیر آن می‌داند و می‌گوید: اروپا با آنکه به ایجاد این دالان متصل به مدیترانه تمایل دارد، اما برخی ملاحظات امنیتی اروپا را درباره این تصمیم دچار تردید می‌کند.

او همچنین در شرایط فرضی معتقد است ایران باید دو کار انجام دهد؛ یکی توسعه اقتصاد ریلی که تهران را به لاذقیه متصل کند و برای این کار، از چین تا ترکمنستان به تهران مشکل امنیتی وجود ندارد و مشکل نقطه نظر ایران به مساله است. باید درنظر داشت تا وقتی توسعه ریلی نداشته باشیم، انجام این کار مقدور نیست؛ چراکه نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. جذب سرمایه‌گذاری خارجی خود مشکل بسیار بزرگ دیگر است؛ توسعه دالان میانی را که با عبور از قزاقستان که بندر دریایی دارد و از باکو و ترکیه به هلند و لهستان می‌رسد، در قاب بزرگ باید چنین تصور کرد: شیان چین به پراگ متصل می‌شود. این بعد مهم جهانی و کلان مساله است. هادیان درآمد ناشی از لجستیک، ترانزیت، توسعه بنادر خشکی را با توسعه ترانزیت خارق العاده توصیف می‌کند و می‌افزاید: باید توجه کرد که اتحادیه اروپا، گرجستان و جمهوری‌آذربایجان را در طرح همسایگی خود تعریف کرده‌است و این طرح ارتباط‌ها را تسهیل می‌کند. آمریکایی‌ها نیز درباره کریدور‌های اوراسیا نظر دارند و اراده شان این است که روسیه و ایران تا زمانی‌که تحریم هستند، عضو این کریدور‌ها نباشند.
‌
می‌ماند مسیر زنگزور یا مسیر باکو-تفلیس-قارص که سابقه عملی ایجاد مسیر خط لوله انرژی در آن، یعنی خط لوله باکو-جیحان-تفلیس امکان تحقق آن نیزمحتمل است. اگر چنین اتفاقی بیفتد و یکی از این مسیر‌ها عملی شود ضرر قطعی برای ایران محسوب می‌شود. این کارشناس تاکید می‌کند: مزیت ایران به دلیل نظام تحریم دارد مستهلک می‌شود. اگر دالان زنگزور یا دالان میانی پا بگیرد و از طرفی چینی‌ها هم که خیلی اصراری سیاسی ندارند از آن استقبال کنند، تهدید ایران، حذف‌شدن از مسیر آسیای‌مرکزی به ترکیه است که از جمله عواقب ناگوارش این است که ایران گرانیگاه خود با اتحاد آسیایی اوراسیا را نیز از دست می‌دهد، ارزش کریدور میانی به دلیل بحران اوکراین و ضربه خوردن کریدورشمالی افزایش پیدا می‌کند و نیز وابستگی ترکیه به ایران کم می‌شود. بر اساس گفته هادیان، وابستگی اقتصادی سبب صلح ملل است و ایران و ترکیه اکنون به‌رغم منافع و رویکرد‌های بسیار متفاوت منطقه‌ای، از سوریه تا قفقاز در وضعیت صلح هستند. با توجه به برآورد کنونی تنش بین روسیه و اوکراین که از نظر غرب تا ۱۵ سال ادامه دارد، اگر ما سرمایه‌گذاری و تمرکز بر دالان ترانزیت ریلی نکنیم فرصت سوزی عظیمی اتفاق می‌افتد. زنگزور شرقی - غربی است و مرز ایران و ارمنستان را قطع می‌کند. با این اتفاق ایران برای کریدور شمال - جنوب هم به جمهوری‌آذربایجان وابسته می‌شود. او ادامه می‌دهد: فرض کنیم هند را به روسیه و اروپا متصل کنیم. برای این کار استفاده از زمین ارمنستان نیاز است و اگر قطع شود، در مسیر روسیه، جمهوری‌آذربایجان گرانیگاه می‌شود. زنگزور برنامه وزارت‌خارجه ترکیه است. ایران می‌تواند به مفاهمه امنیتی با غرب برسد و با این کار می‌شود عملا بخش بزرگی از مشکلات را حل کرد؛ اروپا هم بی‌میل نیست و مشکل آن برجام است. او می‌گوید: اکنون با ناتوانی روسیه در کریدورشمالی، ترکیه فعال شده‌است، در نتیجه شاید در نهایت کریدور میانی تنها گزینه چین باشد. او تصریح می‌کند: نقش چین از همه مهم‌تر است و از طریق بانک آسیایی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری را در چه بخشی انجام می‌دهد. چین امسال هیچ سرمایه‌گذاری در کریدور شمالی نکرده است و دلیل آن بحران روسیه است. مسیر چین به اروپا مختل شده، پس می‌ماند کریدور جنوبی و میانی. هادیان می‌افزاید: سرمایه جای امن می‌خواهد و رده اعتباری ما پایین است و ریسک سیاسی مسیر‌های موجود برای ایران این امتیاز اقتصادی و تجاری مهم را در معرض خطر قرار داده‌است.

منبع: دنیای اقتصاد