ایران جزو ۵ کشور نخست جهان در تثبیت ماسه‌های روان

به گزارش می متالز، برای مقابله با فرسایش خاک از پوشش‌هایی استفاده می‌شود که مالچ (Mulch ) نام دارد و ۲ روش کلی طبیعی(استفاده از لاشه برگ‌ها و خاک اره) و مصنوعی (مالچ نفتی و مالچ معدنی) به کار گرفته شده است.

مالچ معدنی، انواع مختلفی دارد. برخی مالچ‌های معدنی، از شورابه‌های کویر استفاده می‌کنند که شوری بسیار زیادی دارد و گفته می‌شود برای پوشش گیاهی بسیار خطرناک است. روش مالچ‌ سیمانی نیز بسیار رایج است. در این روش یک لایه نفوذناپذیر روی سطح خاک ایجاد می‌شود که شرایط را برای رویش گیاه، مختل می‌کند، در حالی که خاک باید تنفس هوازی داشته باشد یعنی جریان هوا ایجاد شود مثل خاک‌های معمولی. دی اکسید کربن و اکسیژن باید بتواند به عمق خاک نفوذ کند. ایراد این مالچ‌ها این است که نمی‌گذارند این اتفاق رخ بدهد.
در مالچ نفتی، پوششی از مواد چسبنده و باقی مانده نفتی استفاده می‌شود که در پالایشگاه‌ها تولید شده و می‌توان برای عایق کردن نهرهای آب و استخرهای ذخیره آب از آن استفاده کرد. حال از این مواد برای تثبیت شن‌های روان در کشورها استفاده می‌کنند، به این صورت که پسماندهای نفت خام را به صورت لایه نازکی روی تپه‌های ماسه‌ای می‌پاشند که باعث تثبیت موقت این تپه‌ها می‌شود. دیدگاه‌ها درباره کاربرد مالچ‌پاشی نفتی، متضاد است. برخی فعالان محیط‌زیست، این روش را مضر می‌دانند، در حالی‌که برخی مسئولان بر این باورند که مضرات این روش هنوز اثبات نشده است.

تلاش برای تثبیت

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری گفت: ایران با اقدامات موثر خود در مالچ‌پاشی و بیابان‌زدایی، توانسته یکی از ۵ کشور نخست جهان در تثبیت ماسه‌های روان باشد.
فرهاد سرداری، افزود: این امر سبب شده است از تجربه مفید ایران برای برخی کشورها مانند اردن و تعدادی از کشورهای افریقایی استفاده شود. وی افزود: برای کنترل فرسایش بادی به ویژه تثبیت ماسه‌های روان، فعالیت‌ گسترده‌ای در زمینه بیولوژیک مانند نهال‌کاری، بذرکاری، بذرپاشی و اقدامات فیزیکی و شیمیایی مانند مالچ‌پاشی انجام شده است. وی تصریح کرد: حدود نیم قرنی که از آغاز این فعالیت‌ها در ایران می‌گذرد، اقدامات اجرایی مقابله با بیابان‌زایی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور منجر به ایجاد بیش از ۲میلیون هکتار جنگل دست‌کاشت در مناطق بیابانی کشـور شده است. مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری اضافه کرد: مالچ‌پاشی از جمله اقدامات مهمی است که از ۵ دهه پیش در زمینه کنترل فرسایش بادی و تثبیت ماسه‌های روان در کشور انجام شده است، البته این اقدام زمانی در دستور کار قرار خواهد گرفت که امکان اجرای سایر عملیات اصلاحی و احیایی به تنهایی میسر نبوده و امکان استقرار پوشش گیاهی به دلیل شدت فرسایش بادی فراهم نباشد.
وی گفت: مالچ‌پاشی در اراضی در حال فرسایش بادی شدید، حفاظت و ممانعت از ورود ماسه و حفاظت از جاده‌ها، راه آهن، فرودگاه‌ها، مراتع، قنات‌ها، تاسیسات نظامی، روستاها و شهرهایی که مورد هجوم ماسه‌های روان هستند، انجام می‌شود و بسیار موثر است؛ بکارگیری این روش از بروز خسارت‌های جبران‌ناپذیر جلوگیری می‌کند.
به گفته وی، براساس مطالعات انجام شده، مساحت مناطق تحت تاثیر و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی کشور بیش از ۳۰ میلیون هکتار است که وسعت کانون‌های بحرانی فرسایش بادی بیش از ۹ میلیون هکتار برآورد شده و بیش از ۳۰ درصد از این سطح، کانون بحرانی درجه یک است. سرداری یادآور شد: آخرین تحقیقات موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نشان می‌دهد که مساحت ماسه‌زارهای کشور افزون بر ۴ میلیون و ۷۶۳ هزار و ۱۹۶ هکتار و مساحت مناطق مورد پاشش مالچ کشور ۲۵۶ هزار و ۸۱۴ هکتار است که حدود ۳ درصد مساحت کانون‌های بحرانی فرسایش بادی کشور و ۴.۵ درصد مساحت ماسه‌زارهای کشور را به خود اختصاص داده است. وی ادامه داد: بیشتر مناطق مالچ‌پاشی شده اکنون به جنگل دست‌کاشت مناطق بیابانی تبدیل شده و از تنوع زیستی قابل توجهی برخوردار است.

اثرات منفی اثبات نشده است

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری یادآور شد: ایجاد جنگل دست‌کاشت مناطق بیابانی پس از مالچ‌پاشی در منطقه غرب کرخه، از دیگر اقدامات است که با توجه به شدت خسارت‌های واردشده به مناطق زیستی و اقتصادی بوده که بخشی از آن ناشی از وقوع خشکسالی‌های متوالی و تحلیل پوشش گیاهی مناطق است.
وی افزود: در ۲ سال گذشته با پیش‌بینی‌های انجام شده، امکان اجرای پروژه مالچ‌پاشی پس از حدود یک دهه وقفه اجرای پروژه، در دستور کار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور است و مجموعه اقدامات تا پایان امسال منجر به اجرای ۳۳ هزار هکتار مالچ‌پاشی توام با نهال‌کاری خواهد شد. این مقام مسئول گفت: به تازگی برخی مباحث درباره اثرات منفی مالچ نفتی بر خاک، پوشش گیاهی و جانوری و خسارت‌های واردشده به مناطق زیستی مطرح شده اما هرگونه نقد از مالچ نفتی در تثبیت ماسه‌های روان باید بر پایه تحقیق یا پژوهش مستند علمی باشد. مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری افزود: مالچ تنها روی تپه‌ها و پهنه‌های ماسه‌ای فعال که تهدیدی برای شهرها، روستاها، مناطق مسکونی، کارخانه‌های صنعتی، خطوط ارتباطی ریلی و جاده‌ای، اراضی زراعی، شبکه‌های آبیاری و زهکشی و آلودگی هوا هستند، پاشیده می‌شود.
وی معتقد است، مالچ‌پاشی به عنوان آخرین راهکار در مناطقی اجرا می‌شود که امکان تثبیت، احیا و اصلاح اراضی ماسه‌زار به شیوه دیگری میسر نباشد یا بسیار سخت باشد.
وی افزود: با توجه به متحرک بودن تپه‌های ماسه‌ای فعال، امکان استقرار پوشش گیاهی بدون اتخاذ تمهید مناسب میسر نیست زیرا از یک سو ممکن است در اثر فرسایش بادی و برداشت ماسه، ریشه گیاهان، لخت سپس خشک شود و از سوی دیگر، بر اثر تجمع ماسه در پای گیاهان، گیاهان کاشته شده خفه شوند؛ از این رو لازم است ابتدا تپه‌ها و پهنه‌های ماسه‌ای به وسیله مالچ یا با استفاده از سایر روش‌ها تثبیت شده سپس نسبت به تثبیت بیولوژیک از راه کشت گونه‌های بیابانی اقدام کنند. وی افزود: به منظور تعیین مناطق مستعد مالچ‌پاشی، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، نسبت به مطالعات مکان‌یابی و اولویت‌بندی مناطق مورد نظر برای اجرای عملیات مالچ‌پاشی در ۱۳ استان بیابانی کشور اقدام کرده است.
وی گفت: عرصه‌های مالچ‌پاشی شده در مقایسه با عرصه‌های فاقد مالچ، از نظر تعداد و نوع پستانداران، پرندگان، خزندگان و حشرات به شدت متحول شده و همه موارد اشاره شده، حاکی از اثرات مثبت حاصل از کاربرد مالچ‌های نفتی است. وی گفت: مطالعات نیز نشان می‌دهد، استفاده از مالچ‌های نفتی در بیابان‌زدایی و کنترل اثرات مخرب توفان‌های سهمگین و هجوم شن‌های روان در مناطق مسکونی و کشاورزی و محیط‌زیست اقتصادی و اجتماعی مناطق محروم استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و خوزستان تاثیرگذار است.

سخن آخر

استفاده از مالچ نفتی در تثبیت ماسه‌های روان به دلیل مشکلات ناشی از حرکت ماسه‌های بادی و تپه‌های ماسه‌ای و اثرات سوء آن بر سکونتگاه‌های شهری و روستایی، صنایع، خطوط ارتباطی، اراضی زراعی، شبکه‌های آبیاری و زهکشی و آلودگی هوا در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی کشور و تثبیت تپه‌های ماسه‌ای، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و چنین اقداماتی برای محدود کردن صدمه ناشی از حرکت ماسه‌های بادی دارای تاریخچه‌های طولانی انجام می‌شود.
به گفته بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست، استفاده از ماده نفتی مالچ علاوه بر نابودی خاک و آب موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و موجودات آن منطقه می‌شود و آسیب‌ جبران‌ناپذیری به این مناطق وارد می‌کند، در حالی که برخی دیگر معتقدند استفاده از مالچ نفتی بر انسان و محیط‌زیست اثر منفی ندارد.
پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی درباره استفاده از مالچ نفتی برای تثبیت شن‌های روان می‌گوید: هر روشی که از آن استفاده می‌شود باید ارزان، زودبازده و دائمی باشد. همچنین نباید محیط‌زیست را آلوده کند، در حالی که مالچ نفتی گران و با ارزش است، زمین را سیاه می‌کند، بدبو است و حرارت منطقه را بالا می‌برد. همین موضوع باعث می‌شود بادهای منطقه، گرم و بدبو باشند و موجب نابودی گیاهان و موجودات نیز می‌شود.