عوامل هفت‌گانه بروز سیلاب در ایران

بارندگی‌های سیل‌آسا در روزهای اخیر، در حالی نواحی غربی و شمال غربی کشور را با سیلاب روبه‌رو کرده و در کنار کشته و زخمی شدن تعدادی از هموطنان، خسارات مالی و روانی فراوانی نیز برجای گذاشته است که بارندگی‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه، نسبت به دوره مشابه سال آبی قبل، ۲۹درصد کاهش داشته است.

پیش از این نیز، با وجود افت میانگین بارش‌های جوی در اکثر حوضه‌های آبریز کشور، استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و خوزستان طعم سیلاب‌های سهمگین را چشیده‌ بودند.آمارها نشان می‌دهد که باوجود این سیلاب‌ها همچنان میزان بارش نسبت به سال آبی گذشته یک‌درصد کاهش داشته است. ازسوی دیگر مدیریت منابع آب و عمق‌بحران کم‌آبی به حدی است که این بارندگی‌ها حریف آن نشده است.

 عوامل هفت‌گانه بروز سیلاب

بارندگی‌های شدید و شکل‌گیری سیلاب در مقاطع مختلف در سال آبی جاری (اول مهر95 تا 31شهریور سال96) در شرایطی رخ می‌دهد که براساس گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران، ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر95 تا دیروز، نسبت به میانگین بارندگی در دوره مشابه سال آبی گذشته، یک درصد کاهش داشته‌ است و بارندگی در 4حوضه از 6حوضه آبریز اصلی کشور، نسبت به دوره مشابه در سال آبی گذشته کاهش چشمگیر دارد.

 پروفسور پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی و جفرافیای ایران، 7عامل مرتبط با شرایط طبیعی ایران را برمی‌شمارد که در هنگام بارندگی باعث طغیان رودها و بروز سیلاب می‌شوند. سریع و درشت بودن بارندگی‌ها، تند بودن شیب کوه‌ها، فقر یا فقدان پوشش گیاهی، خشک بودن خاک‌، کوتاهی فاصله آبخیز تا آبریز، انباشت برف در ارتفاعات و کمبود سد، عوامل‌ هفت‌گانه‌ای است که به‌گفته پروفسور کردوانی، زمینه‌ساز بروز سیلاب‌های شدید در ایران هستند.

 او می‌افزاید: در شرایطی که این 7‌عامل، عملا بارندگی‌های ایران را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، ما مدیریتی نیاز داریم که هم در مسیر رفع این عوامل و هم در فرایند جلوگیری از اثرگذاری‌ آنها اقدام کند اما این خلأ مدیریتی باعث شده اثرگذاری این 7‌عامل به حداکثر برسد.

 او تأکید می‌کند: در ایران به مدیرانی در حوزه آب نیاز است که بتوانند با کارهای اصولی، وضعیتی ایجاد کنند که هنگام بارندگی نه سیلاب به راه بیفتد که آدم بکشد و نه بعد از سیلاب، مشکلات بی‌آبی ادامه پیدا کند. به عقیده او، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و وزارت جهاد کشاورزی باید بیش از پیش در زمینه آبخیزداری در بالادست دشت‌ها اقدام و بارندگی‌ها را با ایجاد سد و بندهای کوچک و بزرگ در مناطق کوهستانی و تغذیه مصنوعی زمین در دشت‌ها، مهار کنند.

 آوار رودهای هوایی بر آذربایجان

پدر علم جغرافیای ایران، در ادامه با تأکید بر لزوم توجه‌ به سدسازی اصولی و مدیریت درست آن، خسارت شدید سیلاب در آذربایجان‌شرقی را ناشی از کمبود سد عنوان می‌کند درحالی‌که بارندگی‌های آذربایجان‌غربی به‌دلیل وجود سدهای زیاد، چنین آسیبی به همراه نداشته است. او با تشریح رابطه وضعیت بارندگی با گرم شدن کره زمین، می‌گوید: با گرم شدن کره زمین، بارندگی در مناطقی که بارش زیادی داشته‌اند بیشتر می‌شود و مناطق خشک با کاهش بارندگی مواجه خواهند شد اما در این میان به‌دلیل ذخیره و اشباع رطوبت در جو زمین، موسوم به «رودهای هوایی»، بر تعداد بارش‌های اتفاقی و کشنده نیز افزوده می‌شود.

 به گفته پروفسور کردوانی، سیلاب‌های به‌راه افتاده در استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی نیز حاصل چنین اتفاقاتی بوده ‌است. او ادامه می‌دهد: در روزهای گذشته، از یک سو با ذوب شدن برف در ارتفاعات، رودهای منطقه آذربایجان جاری شدند و از دیگر سو با گرم شدن هوا و ذخیره رطوبت در جو، رودهای هوایی شکل گرفتند و با کاهش دما در بالای جو، یکباره فرو باریدند. در این شرایط رطوبتی که از دریاهای سیاه، اژه، مرمره و مدیترانه به سمت آذربایجان آمده نیز بر شدت بارندگی افزود و سیلاب‌هایی شکل گرفت که به‌دلیل نبود سد، عملا به‌صورتی مهارنشدنی به راه افتاد و بدتر از همه خرابی‌هایی که در پی داشت، منجر به نابودی لایه‌های خاک نیز شد.

 رهاسازی سد لتیان و امیرکبیر

بارش برف در ارتفاعات مشرف به تهران، باعث افزایش حجم آب ورودی به مخزن سدهای تهران شده است. در همین زمینه، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران، از رهاسازی آب 2سد لتیان و امیرکبیر برای جلوگیری از بروز سیلاب در تهران خبر می‌دهد. به گزارش ایسنا، محمدرضا بختیاری افزود: اکنون ورودی سد لتیان به ۴۰مترمکعب رسیده و ۸۵درصد از حجم مخزن این سد پر شده است از این‌رو برای جلوگیری از وقوع احتمالی سیلاب، از 2روز پیش، آبی معادل ۳۰مترمکعب بر ثانیه از این سد رهاسازی می‌شود.

 بختیاری ادامه داد: ورودی سد امیرکبیر نیز به ۱۵۰میلیون مترمکعب افزایش یافته و این در شرایطی است که ورودی نرمال سد امیرکبیر ۶۵میلیون مترمکعب تخمین زده شده است بنابراین به‌منظور جلوگیری از وقوع سیلاب ۱۱مترمکعب بر ثانیه رهاسازی از سد امیرکبیر نیز در حال انجام است.

 البته پروفسور کردوانی در این‌باره می‌گوید: مخزن اغلب سدهای قدیمی کشور به‌دلیل لایروبی نشدن، گنجایش زیادی برای ذخیره آب ندارد و چاره‌ای جز رهاسازی آب باقی نمی‌گذارد درحالی‌که مناطق پایین دست این سدها در ماه‌های گرم سال با کمبود آب مواجه می‌شوند.

 پر شدن دریاچه ارومیه با سیلاب، خوشحالی ندارد

پس از بارش‌‌های شدید در سال آبی جاری و بروز سیلاب‌های سهمگین، برخی از مسئولان و کارشناسان، مسئله کاهش بحران آب و پر شدن سدها به واسطه این سیلاب‌ها را مطرح کردند اما پروفسور کردوانی، این اظهارات را با نظراتی جسورانه و البته علمی به چالش می‌کشد. او با تفکیک جایگاه عناصر چهارگانه حیات، می‌گوید: آب مایه حیات، خاک بستر حیات، هوا نیاز حیات و آتش لذت حیات است و وجود همه این چهار عنصر، بدون تخریب دیگری است که به ادامه زندگی طبیعی منجر می‌شود. پدر علم جغرافیای ایران با بیان اینکه، سیلاب‌های اخیر در استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی، منجر به بالا آمدن سطح آب دریاچه ارومیه شده است، می‌افزاید:

 این اتفاق خوشحالی ندارد چراکه تغذیه دریاچه ارومیه با آب‌های جاری باعث شور شدن آب‌های زیرزمینی منطقه می‌شود. پروفسور کردوانی اظهار می‌کند: در گذشته دریاچه ارومیه از 3 منبع، شامل آب‌های جاری، باران و آب‌های زیرزمینی تغذیه می‌شد اما اکنون، آب‌های جاری به جای نفوذ در زمین و غنی کردن سفره‌های زیرزمینی، مستقیما وارد دریاچه می‌شود و به شوری آب‌های زیرزمینی کل منطقه می‌انجامد چراکه به‌واسطه حفر بیش از اندازه چاه در این منطقه، هر آبی که به دریاچه وارد می‌شود به همراه میزان بالایی از نمک، وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود. او با تأکید براینکه دریاچه ارومیه باید به‌صورت طبیعی احیا می‌شد،

 می‌افزاید: اگر آب‌ها با ایجاد سد جمع می‌شدند و از ورود مستقیم آنها به دریاچه ممانعت می‌شد، کار به جایی نمی‌رسید که آب صدها روستا و شهر اطراف دریاچه شور شود. شسته شدن لایه حیاتی خاک، مسئله دیگری است که در سیلاب اخیر آذربایجان به‌شدت اتفاق افتاده است و پروفسور کردوانی، آن را تأسف‌بار عنوان می‌کند. او می‌گوید: همه حاصلخیزی زمین آذربایجان ناشی از قشر 20سانتی متری سطح آن است که با این سیلاب نابود شد. به‌گفته او، شسته شدن خاک باعث می‌شود در آینده با بارندگی‌های کمتر نیز سیلاب‌های شدیدی رخ دهد.