چالش‏‏‌های پیش‌روی صنعت برق‌آبی در ایران

به گزارش می‌متالز، با این حال، عملکرد نیروگاه‌های برق آبی به عوامل متعددی بستگی دارد که از آن جمله می‌توان به دسترسی به منابع آب پایدار، ظرفیت ذخیره سازی آب، ارتفاع آب در پشت سد، شرایط زمین شناسی و زیست محیطی و همچنین مدیریت صحیح منابع آب اشاره کرد. در این گزارش، با بررسی شاخص‌های مختلف عملکردی مانند ظرفیت نصب‌شده، تولید انرژی و هزینه‌ها و درآمدها، به ارزیابی عملکرد نیروگاه‌های برق آبی در ایران پرداخته شده است. نیروگاه برق آبی تنها بخشی از تجهیزات نصب‌شده بر روی یک تاسیسات انتقال آب، رودخانه یا سد است. به همین دلیل، عوامل متعددی در انتخاب ساختگاه یک نیروگاه برق آبی تاثیرگذار هستند که عبارتند از: ۱. دسترسی به آب؛ ۲. میزان ذخیره آب؛ ۳. ارتفاع آب در پشت سد؛ ۴. بررسی‌های زمین شناسی؛ ۵. میزان آلودگی آب؛ ۶. میزان رسوب رودخانه؛ ۷. تاثیرات زیست محیطی و ۸. دسترسی به ساختگاه. در ادامه به بررسی شاخص‌های مختلف عملکردی نیروگاه‌های برق‌آبی در ایران پرداخته شده است.

ظرفیت اسمی

نمودار «۱» روند ظرفیت اسمی نصب‌شده نیروگاه‌های برق آبی در ۵۵ سال گذشته را نشان می‌دهد. با وجود روند افزایشی ظرفیت اسمی نیروگاه‌های برق آبی در این دوره، سهم این نیروگاه‌ها از کل ظرفیت اسمی نصب‌شده، از ۳۳‌درصد در سال ۱۳۴۶ به ۱۳‌درصد در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است. در واقع این کاهش سهم، نشان دهنده رشد سریع‌تر ظرفیت نیروگاه‌های حرارتی در مقایسه با نیروگاه‌های برق آبی است. عواملی مانند محدودیت منابع آبی مناسب برای احداث سد، هزینه‌های بالای ساخت نیروگاه‌های برق آبی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر دیگر مانند انرژی خورشیدی و بادی می‌تواند در این کاهش سهم موثر بوده باشد.

تولید ویژه: نمودار «۲» روند تولید ویژه (تولید ناخالص پس از کسر مصرف داخلی نیروگاه) نیروگاه‌های برق آبی و حرارتی را در ۵۵ سال گذشته نشان می‌دهد. تولید ویژه نیروگاه‌های برق آبی در این دوره به‌طور کلی افزایشی بوده، اما در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۹۸ کاهش موقتی داشته و سپس با افزایش نسبتا کمی ادامه یافته است. سهم تولید ویژه نیروگاه‌های برق آبی از کل تولید ویژه نیروگاه‌ها نیز از ۳۶‌درصد در سال ۱۳۴۶ به ۴‌درصد در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است. کاهش تولید ویژه نیروگاه‌های برق آبی می‌تواند ناشی از عواملی مانند خشکسالی و کمبود آب پشت سد، عدم‌امکان بهره‌برداری از آب پشت سد به دلایلی نظیر رسوب گذاری و مدیریت آب پایین دست باشد. همچنین، افزایش راندمان نیروگاه‌های حرارتی می‌تواند در این کاهش سهم موثر باشد.

شکاف درآمد-هزینه: روند درآمد سالانه و هزینه سالانه نیروگاه‌های برق آبی طی شش‌سال گذشته نشان می‌دهد، روند شکاف درآمد و هزینه سالانه نیروگاه‌های برق آبی در این دوره افزایشی بوده و همواره درآمد سالانه بیشتر از هزینه سالانه بوده است. این یافته نشان می‌دهد که نیروگاه‌های برق آبی از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه هستند و درآمد حاصل از آنها می‌تواند برای پوشش هزینه سرمایه‌گذاری اولیه یا طرح توسعه و نوسازی و بهسازی آنها مورد استفاده قرار بگیرد.

متوسط هزینه متغیر تولید: روند متوسط هزینه متغیر (AVC) سالانه نیروگاه‌های برق آبی طی ۱۲ سال گذشته نشان می‌دهد، متوسط هزینه متغیر سالانه نیروگاه‌های برق آبی از ۲ تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت در سال ۱۳۸۸ به ۵۵ تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت در سال ۱۴۰۱ رسیده است. این افزایش می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند افزایش هزینه‌های نگهداری و تعمیرات، افزایش حقوق و دستمزد و همچنین تورم باشد. با این حال، لازم است بررسی‌های دقیق تری در خصوص عوامل موثر بر افزایش هزینه متغیر تولید نیروگاه‌های برق آبی انجام شود.

بهره‌وری نیروی کار: روند تعداد نیروی کار شاغل در بخش تولید برق کشور به‌ازای هر یک‌مگاوات ظرفیت اسمی نصب‌شده طی ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد، تعداد نیروی کار شاغل در بخش تولید برق حرارتی دولتی به‌ازای هر یک‌مگاوات ظرفیت اسمی نصب‌شده طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ کاهشی، اما در بخش تولید برق آبی دولتی افزایشی بوده است. این یافته به معنی کاهش بهره‌وری نیروی کار در بخش تولید برق آبی است (آمار تفصیلی صنعت برق ایران، ویژه مدیریت راهبردی، سال ۱۴۰۱). از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر افزایش بهره‌وری نیروی انسانی در بخش تولید برق حرارتی دولتی، می‌توان به کاهش سهم دولت در تولید برق به خاطر خصوصی‌سازی و افزایش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در بخش تولید برق اشاره کرد.

یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد، با وجود افزایش ظرفیت اسمی نیروگاه‌های برق‌آبی، سهم آنها در تولید برق کشور کاهش یافته است. این کاهش سهم، علاوه بر عواملی مانند خشکسالی و محدودیت منابع آبی، به کاهش ضریب تولید و بهره‌وری نیروی کار در این بخش نیز مرتبط است. با این حال، نیروگاه‌های برق آبی از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه هستند و با اتخاذ راهکار‌های مناسب می‌توان سهم آنها را در تامین انرژی پاک و پایدار کشور افزایش داد.

پیشنهاد‌های کاربردی:

۱. مدیریت بهینه منابع آب: با توجه به خشکسالی و محدودیت منابع آبی، لازم است سیاست‌های مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت بازنگری شده و از هدررفت آب جلوگیری شود. همچنین، می‌توان با احداث سد‌های جدید و افزایش ظرفیت ذخیره سازی آب، به تامین آب موردنیاز نیروگاه‌های برق آبی کمک کرد.

۲. افزایش راندمان تجهیزات و کاهش تلفات انرژی: با نوسازی و بهسازی تجهیزات نیروگاه‌ها و همچنین استفاده از تکنولوژی‌های جدید در طراحی و بهره‌برداری از آنها، می‌توان راندمان تولید را افزایش و تلفات انرژی را کاهش داد.

۳. خصوصی‌سازی و جذب سرمایه‌گذاری: با خصوصی‌سازی نیروگاه‌های برق آبی و ایجاد بستر مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، می‌توان به توسعه این بخش و افزایش کارآیی آن کمک کرد.

۴. استفاده از فرصت‌های درآمدزایی: نیروگاه‌های برق آبی علاوه بر فروش انرژی الکتریکی، می‌توانند از طریق ارائه خدمات جانبی به شبکه برق و همچنین فروش گواهی صرفه جویی محیط‌زیست، درآمد کسب کنند. لازم است با ایجاد سازوکار‌های مناسب، از این فرصت‌های درآمدزایی به نحو احسن استفاده شود.

۵. بازنگری در طراحی و بهره‌برداری نیروگاه‌ها: با توجه به شرایط اقلیمی و الگوی مصرف، لازم است در طراحی و بهره‌برداری از نیروگاه‌های برق آبی بازنگری شود تا کارآیی آنها افزایش یابد. با اجرای این پیشنهاد‌ها و با برنامه ریزی دقیق و مدیریت بهینه، می‌توان از پتانسیل‌های آبی کشور به نحو احسن استفاده کرد و به سمت توسعه پایدار در حوزه انرژی حرکت کرد.

منبع: دنیای اقتصاد