فرسودگی شبکه توزیع آب

به گزارش می‌متالز، میانگین سرانه مصرف خانگی آب در ایران حدود ۱۹۰لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز است که براساس جدیدترین آمار ۵۲‌ درصد خانوار‌های ایرانی ماهانه مصرفی زیرالگو‌های تعیین شده و ۴۸‌ درصد بالای الگوی مصرف دارند. نکته قابل توجه آن است که ۴۸‌ درصد خانوار‌های بالای الگوی مصرف، حدودا ۷۰‌ درصد حجم آب را مصرف می‌کنند.

با وجود این، گزارش‌ها نشان می‌دهند که وضعیت شبکه آب تهران به دلیل فرسودگی، سالانه مقادیر زیادی آب شرب را هدر می‌دهد. طبق آمار، حدود ۲۲ تا ۳۰‌ درصد از کل آب تولیدی در تهران به دلیل نشتی‌های ناشی از فرسودگی لوله‌ها و دلایل دیگر از دست می‌رود. با توجه به عمر طولانی شبکه آب تهران نیاز به بازسازی فوری احساس می‌شود. این شرایط نه تن‌ها باعث هدررفت آب می‌شود، بلکه احتمالا می‌تواند موجب بروز فرونشست زمین در مناطق مختلف شهر شود که به‌رغم مشکلات موجود، هنوز اقدامات کافی برای نوسازی شبکه صورت نگرفته است. شبکه آب تهران با مشکلات اساسی روبه‌روست که تامین آب شرب و خدمات فاضلابی را به‌شدت مختل کرده است. این چالش‌ها شامل فرسودگی گسترده زیرساخت ها، مدیریت ناکارآمد و کمبود بودجه هستند.

هدررفت آب در تهران در شرایطی است که پایتخت با کمبود منابع آبی روبه‌رو بوده و مدیریت درست منابع موجود اهمیت زیادی دارد. بخش قابل‌توجهی از زیرساخت‌های آب رسانی تهران که بالغ بر ۲۴‌ درصد از آن بیش از ۲۵ سال عمر دارد، به دلیل فرسودگی و قدیمی بودن به شدت دچار مشکل شده است. لوله‌های فرسوده که به طور مکرر نشتی می‌دهند، یکی از دلایل اصلی هدررفت آب هستند. این نشتی‌ها علاوه بر هدررفت آب، موجب تخریب سایر زیرساخت‌های شهری نیز می‌شوند؛ به خصوص در مناطقی که نشست زمین بر اثر این خرابی‌ها رخ داده است.

در همین راستا، داریوش مختاری، کارشناس مدیریت منابع آبی در این خصوص گفته است یکی از بزرگ‌ترین موانع برای نوسازی و تعمیرات شبکه آب تهران، کمبود بودجه است. شرکت آب و فاضلاب تهران اعلام کرده که هزینه‌های تولید و توزیع آب بسیار بیشتر از هزینه‌ای است که از شهروندان دریافت می‌شود. به گفته او این کمبود منابع مالی باعث شده است تا طرح‌های بازسازی و نوسازی شبکه آب به‌کندی پیش برود و برخی پروژه‌ها به دلیل عدم‌تامین بودجه لازم متوقف شوند. اگرچه نیاز است سالانه ۲۰‌ درصد از شبکه بازسازی شود، اما این هدف به دلیل کمبود منابع محقق نشده است.

این کارشناس حوزه مدیریت منابع آبی با بیان اینکه مدیریت ضعیف و استفاده ناکافی از فناوری‌های نوین برای تشخیص نشتی‌ها یکی از مشکلات اصلی دیگر است، معتقد است بسیاری از زیرساخت‌های فعلی تهران به دلیل نبود ابزار‌های دقیق و کارآمد به موقع شناسایی و تعمیر نمی‌شوند و این م ساله باعث طولانی شدن زمان هدررفت آب و خسارت‌های جانبی می‌شود. فناوری‌های هوشمند که در بسیاری از کشور‌های توسعه یافته به کار می‌روند، می‌توانند به بهبود مدیریت شبکه و کاهش هدررفت کمک کنند، اما در تهران به‌کارگیری این فناوری‌ها هنوز محدود است.

میزان مصرف آب براساس شاخص‌های بین‌المللی

یکی از شاخص‌هایی که برای بررسی وضعیت منابع آب مورد استفاده قرار می‌گیرد، شاخص نسبت آب مصرفی به پتانسیل منابع آب است که علاوه بر میزان آب تجدیدپذیر، مصارف را هم مدنظر قرار می‌دهد. این شاخص به عنوان شاخص سازمان ملل نیز شناخته شده و نسبت به شاخص قبلی دید صحیح تری از وضعیت منابع آبِ در دسترس ارائه می‌دهد. این شاخص براساس نسبت آب مصرفی به پتانسیل منابع آب محاسبه شده است.

مقادیر شاخص نسبت آب مصرفی به پتانسیل منابع آب را در مناطق مختلف براساس برآورد صورت‌گرفته در سال ٢٠٢٠ نشان می‌دهد. مقدار این شاخص در ایران به طور چشمگیری از بقیه نقاط جهان بالاتر است. این امر حاکی از وارد آمدن فشار بیش از حد به منابع آب و نشان‌دهنده وضعیت بحرانی شدید برای ایران است. با توجه به مقدار این شاخص در ایران و فاصله کم آن با وضعیت شکست، باید عنوان کرد از منظر این شاخص در حال حاضر تصویر مناسبی از امنیت آبی در ایران وجود ندارد. براساس بررسی بازوی پژوهشی مجلس، ایران در اقلیمی عمدتا گرم و خشک با محدودیت‌های منابع آبی، به خصوص در مناطق مرکزی و شرقی روبه رو بوده است. مقدار آب تجدیدپذیر کشور در دو دوره آماری مهم شامل دوره اول (بلندمدت تا سال ١٣٨۵) و دوره دوم (از سال ١٣٨۵ تا ١٣٩۵) به ترتیب حدود ١٢۵ و ٨٩ میلیارد مترمکعب و میزان بارندگی نیز به ترتیب در این دو دوره برابر با ٢٤٦ و ٢١٧ میلی‌متر بوده است.

در دوره دوم مقدار بارندگی در کل کشور نسبت به دوره اول حدود ١٢‌ درصد کاهش یافته که اثر آن در کاهش میزان آب تجدیدپذیر حدود ٢٩‌ درصد برآورد شده است. کاهش بارندگی و آب تجدیدپذیر به دلایل خشک سالی، تغییر اقلیم، افزایش دما و تغییر الگوهای بارش (نوع بارش و مدت آن) اتفاق افتاده است. در مقیاس حوضه های آبریز درجه یک کشور که شامل شش حوضه بزرگ است، بیشترین کاهش آب تجدیدپذیر در حوضه آبریز قره‌قوم به میزان ۵٧‌ درصد اتفاق افتاده است. کاهش مذکور در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان با توجه به اینکه این حوضه بیشترین حجم تولید آب را در میان سایر حوضه های آبریز درجه یک کشور دارد، بسیار چشمگیر است. از کاهش ٣٦ میلیارد مترمکعبی حجم آب تجدیدپذیر دوره دوم نسبت به دوره اول داده‌های آماری بخش آب، سهم هریک از حوضه های آبریز درجه یک خلیج فارس و دریای عمان، فلات مرکزی، دریای خزر، دریاچه ارومیه، قره‌قوم و مرزی شرق به ترتیب ٦٠، ١٩، ٩، ۵، ٤ و ٣ درصد بوده است.

وابستگی آب شرب بیش از ۴۰ درصد جمعیت به منابع آب سطحی

به گفته سخنگوی طرح‌های ملی، تقریبا نیمی از منابع آبی کشور از سد‌ها و منابع سطحی تامین می‌شود و سد‌ها و آب‌های سطحی به شدت تحت تاثیر بارش‌ها هستند. هرچند آب‌های زیرزمینی هم تحت تاثیر بارش هستند، این در حالی است که آب شرب بیش از ۴۰ درصد جمعیت کشور به منابع آب سطحی وابسته است. تهران و مشهد هر یک بخشی از دریافت کنندگان آب سطحی هستند. بیشتر کلان‌شهر‌های کشور بخشی از آب خود را از منابع آب سطحی می‌گیرند؛ بنابراین وقتی آب سطحی دچار کمبود می‌شود، خود به خود جمعیت کثیری از کشور دچار تنش خواهد شد که وضعیت را حساس و شکننده می‌کند. در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ بیشتر سد‌های ما نسبتا خالی بودند و میزان پرشدگی آنها از حدود ۱۰ درصد تا ۶۰ درصد بود.

با اشاره به م ساله تغییر اقلیم و تاثیر آن بر حجم منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و سرانه آب هر ایرانی، آمار‌ها نشان می‌دهد در چند دهه گذشته حجم منابع آب تجدیدپذیر کشور، از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به حدود ۱۰۳ میلیارد مترمکعب رسیده و جمعیت کشور بیشتر شده است؛ از این‌رو سرانه آب در اختیار هر ایرانی به حدود یک سوم یا یک چهارم گذشته رسیده است. متوسط بارش کشور ۲۴۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است؛ یعنی در یک دوره بلندمدت بیش از ۵۰ سال، باید به طور متوسط حدود ۲۴۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر بارش داشته باشیم. البته بارش نرمال در ایران با بارش نرمال جهانی قابل مقایسه نیست.

متوسط بارش در پهنه گسترده ایران حدود یک سوم و حتی کمتر از یک سوم متوسط جهانی است؛ بنابراین وقتی از مقادیر نرمال بارش ایران صحبت می‌کنیم، با مقادیر بارش نرمال در متوسط جهانی یا در کشور‌هایی اروپا که حتی از متوسط جهانی هم بالاتر هستند، متفاوت است. در ایران سهم مصرف آب در بخش کشاورزی حدود ۹۰ درصد، شرب ۸‌ درصد و صنعت و معدن ۲‌ درصد است، در صورتی که در کشور‌های توسعه‌یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱‌ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹‌ درصد است. حجم آب مصرفی صنایع در کشور ۳.۷ میلیارد مترمکعب است.

بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد حجم آب تجدیدپذیر کشور در دو بازه زمانی شامل دوره آماری اول، بلندمدت تا ١٣٨۵ و دوره آماری دوم از سال ١٣٨۵تا ١٣٩۵ به ترتیب حدود ١٢۵و ٨٩ میلیارد مترمکعب بوده است. در دوره دوم مقدار بارندگی در کل کشور نسبت به دوره اول حدود ١٢‌ درصد کاهش یافته که اثر آن در کاهش میزان آب تجدیدپذیر حدود ٢٩‌ درصد برآورد شده است. شاخص بهره‌وری آب در ایران نیز نشان می‌دهد مقدار این شاخص در کشور از متوسط جهانی بسیار کمتر بوده و نزدیک به کشورهای با درآمد کم است. علت اصلی این امر را می‌توان در برداشت و مصرف بالای آب در بخش کشاورزی و همچنین قیمت بسیار پایین یا مجانی بودن آب در این بخش جست‌وجو کرد. شاخص سرانه آب تجدیدپذیر فالکن مارک نیز نشان می‌دهد، کشور در وضعیت بحرانی قرار داشته که به معنای وضعیت آبی نامناسب بوده و عملا وضعیت غذایی و اجتماعی را نیز تحت الشعاع قرار خواهد داد.

در بین حوضه های درجه یک کشور، فلات مرکزی و حوضه آبریز قره‌قوم دارای بدترین وضعیت (کم آبی مطلق) هستند. شاخص دیگر در همین خصوص، شاخص سازمان ملل بوده که نسبت به شاخص قبلی دید صحیح تری از وضعیت منابع آب در دسترس ارائه می‌دهد. این شاخص براساس نسبت آب مصرفی به پتانسیل منابع آب محاسبه شده که براساس آن وضعیت بحرانی شدید برای کشور برقرار بوده و بنابراین این شاخص نیز تصویر مناسبی از امنیت آبی در کشور نشان نمی‌دهد. اهمیت مفهوم امنیت آبی ناشی ازدرهم تنیدگی آن با مفهوم امنیت غذایی و به تعبیر کلی تر، امنیت تولید محصولات غذایی است.

به همین سبب از کمبود آب شیرین برای جامعه کشاورزی و صنایع آب‌بر به عنوان تهدید جدی برای امنیت غذایی و تولید یاد می‌شود. در حال حاضر، عدم‌تناسب الگوی غذایی و تولیدی جمعیت فعلی با ظرفیت منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور مشهود است که این عدم‌تناسب موجب اضافه برداشت شدید از منابع آب متعارف شده، به طوری که باعث کسری مخازن زیرزمینی به میزان بیش از ١٤٣ میلیارد مترمکعب در چهار دهه اخیر شده است.

۵۵ درصد ظرفیت سد‌ها خالی است/ ۱۶ سد مهم با پرشدگی زیر ۲۰ درصد

در زمان حاضر با وجود ۲۳ میلیارد و ۱۸۰میلیون مترمکعب آب ذخیره شده در سد‌های کشور، ۴۵‌ درصد ظرفیت مخازن سد‌ها پر و ۵۵‌ درصد این ظرفیت خالی است. در ۲۸روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه ۱۴۰۳ تا ۲۸مهر) در مجموع یک‌ میلیارد و ۳۰میلیون مترمکعب آب وارد سد‌های ایران شده که نسبت به ورودی یک‌ میلیارد و ۱۵۰میلیون مترمکعبی آب به سد‌ها در مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهش ۱۱ درصدی داشته است. همچنین در این مدت، به منظور تامین آب شرب، کشاورزی، صنعت و مباحث زیست محیطی، ۲ میلیارد و ۴۲۰میلیون مترمکعب آب از سد‌های کشور رهاسازی شده که نسبت به خروجی ۲ میلیارد و ۵۷۰میلیون مترمکعبی آب در مدت مشابه سال آبی قبل از سدها، کاهش ۵ درصدی را نشان می‌دهد. در زمان حاضر با وجود ۲۳ میلیارد و ۱۸۰میلیون مترمکعب آب ذخیره شده در سد‌های کشور، ۴۵‌ درصد ظرفیت مخازن سد‌ها پر و ۵۵‌ درصد این ظرفیت خالی است. میزان ذخایر آبی سد‌ها در روز ۲۸مهرماه ۱۴۰۲ بالغ بر ۲۰ میلیارد و ۷۵۰میلیون مترمکعب بود که مقایسه این رقم با حجم فعلی ذخایر آبی سدها، نشان دهنده رشد ۱۲ درصدی است.

منبع: دنیای اقتصاد