زنجیره ارزش معدنی زیر سایه ضعف نوآوری

به گزارش می‌متالز، زنجیره ارزش در بخش معدن یکی از مهم‌ترین ارکان توسعه اقتصادی و صنعتی کشور‌ها به‌ شمار می‌رود؛ اما در بسیاری از کشورها، به‌ ویژه ایران، این زنجیره با مشکلات ساختاری متعددی مواجه است. یکی از اساسی‌ترین دلایل این اختلال، فقدان سرمایه‌گذاری کافی در حوزه تحقیق، توسعه و نوآوری (RDI) است. در واقع، نبود نگرش راهبردی به علم و فناوری در حوزه معدن باعث شده است که استخراج مواد معدنی همچنان در مرحله خام‌فروشی باقی بماند و ارزش‌افزوده‌ای در مراحل بعدی فرآوری ایجاد نشود. این مساله نه‌ تنها مانع توسعه پایدار در این بخش شده، بلکه موجب هدررفت منابع طبیعی و فرصت‌های اقتصادی فراوانی نیز شده است.

در این میان، انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران با هدف هماهنگ‌سازی فعالیت‌های پژوهشی واحد‌های معدنی با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ایجاد شده و تلاش دارد تا این شکاف عمیق میان علم و صنعت را کاهش دهد. این انجمن که در ابتدا تنها به صنایع تولیدی توجه داشت، اکنون معادن و صنایع وابسته به آنها را نیز در جامعه هدف خود قرار داده است. با این حال، میزان مشارکت معادن در این نهاد همچنان محدود است؛ به‌ ویژه معادن کوچک که بیشترین سهم را از لحاظ تعداد در کشور دارند، کمتر در این ساختار حضور دارند. این عدم مشارکت، بیش از آنکه ناشی از کمبود منابع باشد، به‌ دلیل فقدان شناخت کافی از اهمیت تحقیق و توسعه در میان مدیران و مالکان این واحدهاست.

درواقع، زنجیره ارزش معدن از مرحله اکتشاف تا فرآوری، بدون اتکا به دانش روز و نوآوری، نمی‌تواند به سودآوری پایدار منتهی شود. این در حالی است که در بسیاری از کشور‌های معدنی، شرکت‌ها با تکیه بر واحد‌های تحقیق و توسعه، موفق شده‌اند فرآیند‌های استخراج را بهینه، هزینه‌ها را کاهش و محصولات متنوعی با ارزش‌افزوده بالا تولید کنند. اما در ایران، همچنان الگوی غالب، استخراج و صادرات مواد معدنی به‌ صورت خام است؛ الگویی که منجر به فرسایش منابع طبیعی، وابستگی به بازار‌های بی‌ثبات جهانی و تضعیف صنعت داخلی می‌شود.

انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران تاکنون گام‌هایی ارزشمند در جهت ترویج فرهنگ پژوهش و توسعه فناوری برداشته است. از جمله این اقدامات می‌توان به برگزاری دوره‌ها، نشست‌ها، نمایشگاه‌ها و ایجاد ارتباط میان واحد‌های صنعتی و دانشگاه‌ها اشاره کرد. با این وجود، چالش‌های زیادی باقی مانده است. مهم‌ترین این چالش‌ها، نبود سیاست‌های حمایتی کافی، ضعف نظام انگیزشی برای شرکت‌ها و عدم نهادینه‌سازی جایگاه نوآوری در ساختار تصمیم‌گیری صنایع معدنی است.

در چنین بستری، توجه به نقش تحقیق و توسعه در بهینه‌سازی عملکرد معادن، امری حیاتی تلقی می‌شود. انجمن مذکور تلاش دارد تا با شناسایی ظرفیت‌های بالقوه پژوهشی، هماهنگی در انتخاب فناوری‌های مناسب، تسهیل فرآیند انتقال و بومی‌سازی دانش فنی و همچنین ارتقای توان منابع انسانی پژوهشگر، زمینه رشد متوازن بخش معدن را فراهم آورد. به‌ علاوه، همکاری با نهاد‌های سیاست‌گذار برای جهت‌دهی سرمایه‌گذاری‌ها، از دیگر اهداف این انجمن به‌ شمار می‌رود.

نکته حائز اهمیت دیگر، ورود جدی مفهوم نوآوری به ساختار فکری این انجمن است. نوآوری در حوزه معدن تنها محدود به فناوری‌های استخراج نیست، بلکه شامل کل چرخه تولید، از اکتشاف هوشمند گرفته تا طراحی محصولات جدید، مدیریت پسماند‌ها و بهبود تعاملات اجتماعی و زیست‌محیطی می‌شود. در عصر رقابت‌های فناوریک، معادنی که به سمت نوآوری حرکت نمی‌کنند، دیر یا زود از چرخه تولید اقتصادی خارج خواهند شد.

از سوی دیگر، اهمیت تحقیق و پژوهش برای فعالان بخش معدن نیز روزبه‌روز در حال افزایش است. این فعالان درک کرده‌اند که پژوهش و توسعه می‌تواند علاوه‌ بر افزایش سودآوری، به کاهش هزینه‌ها، ارتقای بهره‌وری، کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی و افزایش مقبولیت اجتماعی فعالیت‌های معدنی کمک کند. هر قدر این شناخت عمیق‌تر شود، تخصیص بودجه‌های بیشتر به تحقیق و توسعه نیز افزایش خواهد یافت؛ روندی که در سال‌های اخیر، هرچند با سرعت کم، آغاز شده است.

در نتیجه، پیوند میان عملیات معدنی و توسعه پایدار از طریق تقویت تحقیق و توسعه و نهاد‌های پشتیبان آن، ضرورتی غیرقابل انکار است. در کشوری، چون ایران، با منابع معدنی گسترده و نیاز روزافزون به ایجاد ارزش‌افزوده داخلی، نهاد‌هایی مانند انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران می‌توانند نقش کلیدی در تحقق اهداف کلان توسعه ایفا کنند. اما این امر تنها با تقویت هم‌افزایی میان دولت، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و نهاد‌های مدنی محقق خواهد شد. اگر این هم‌افزایی شکل بگیرد، می‌توان امیدوار بود که ایران نیز بتواند به سمت زنجیره ارزش معدنی پایدار، سودآور و دانش‌بنیان حرکت کند.

مهم‌ترین دلیل مشکل‌دار بودن زنجیره ارزش معادن

در همین راستا انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران باهدف ایجاد هماهنگی و تمرکز فعالیت‌های پژوهشی واحد‌های تحقیق و توسعه صنایع و معادن کشور با مراکز آموزش عالی، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی ایجاد شده است. این انجمن فعالیت‌های متعددی را در دستور کار خود دارد که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به نهادینه کردن فرآیند فناوری، تجدید ساختار‌های اجرایی و بهینه کردن سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌های پژوهشی اشاره کرد. این دست اقدامات به تولید محصولات صنعتی دانش‌مدار و همچنین توسعه پایدار فناوری منجر می‌شوند.

فعالیت این انجمن در ابتدای تأسیس محدود به صنایع بود؛ اما پس از چند سال فعالیت معادن و صنایع وابسته به آن را نیز جزو جامعه هدف خود قرار داده است. گسترش نیافتن فعالیت‌های تحقیق و توسعه و نوآوری در بخش معدن را باید از مهم‌ترین دلایل مشکل‌دار بودن زنجیره ارزش در این بخش و درنتیجه خام‌فروشی دانست.

البته شرکت‌های بزرگ بخش معدن که در حوزه فرآوری مشغول هستند، در این انجمن عضویت دارند. در همین حال باید خاطرنشان کرد شرکت‌های فعال در حوزه ساخت تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی و … نیز در این مجموعه عضویت دارند. با این‌ وجود، تعداد معادنی که تاکنون در این انجمن عضویت یافته‌اند، محدود است. بسیاری از این واحد‌های معدنی در رده معادن کوچک قرار دارند. درنتیجه می‌توان این‌طور استدلال کرد که اغلب معادن کوچک با نبود آگاهی و شناخت کافی روبه‌رو هستند.

در چنین شرایطی طبیعی است که عضویت در انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران تاکنون از منظر این واحد‌ها مورد توجه کافی قرار نگرفته است. درواقع کشور با ضعف در حوزه آموزش و شناساندن اهمیت تحقیق و توسعه در حوزه معادن روبه‌رو است؛ بنابراین می‌توان با برنامه‌ریزی زمینه تقویت همکاری میان معدن داران و فعالان حوزه تحقیق و توسعه و نوآوری را فراهم کرد. بدون تردید در چنین شرایطی اهمیت تحقیق، توسعه و نوآوری بیش‌ازپیش در کشور شناخته خواهد شد.

انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران طی چند سال گذشته، از طریق برگزاری دوره‌ها، سمینار‌ها و نشست‌های تخصصی برای حوزه معدن و صنایع معدنی و نیز پیگیری و کمک برای حضور این بخش عظیم اقتصاد کشور در نمایشگاه‌های نیاز‌های فناوری، فعالیت‌های به‌ نسبت خوبی را انجام داده است. فعالیت‌های این انجمن در ۲ بخش مجزا انجام می‌شود. نخست آنکه فعالان بخش معدن و صنایع معدنی با این انجمن و اهداف آن آشنایی پیدا کنند. ادامه این مسیر آشنایی به سمت‌وسوی همکاری مشترک منتهی می‌شود.

لزوم فراهم کردن امکانات آموزش

در تشریح وظایف اصلی این انجمن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شناسایی توانمندی‌ها و ظرفیت‌های پژوهشی واحد‌های تحقیق و توسعه مراکز صنعتی و کمک به اعضا برای استفاده از توان بالقوه پژوهشی یکدیگر؛
• هماهنگی میان واحد‌های تحقیق و توسعه برای تدوین راهکار‌های اجرایی برای انتخاب درست فناوری؛
• تدوین و تعریف اصول اجرایی برای انتقال فناوری بر پایه نیاز‌های صنعتی و همکاری؛
• یافتن راه‌های بهینه برای جذب؛
• بومی کردن فناوری؛
• همکاری با نهاد‌های برنامه‌ریزی کشور برای شناسایی پروژه‌های تحقیقاتی سودمند اعضا؛
• جلب و جذب حمایت‌های اجتماعی و مالی عمومی در راستای اجرای پروژه‌های مفید؛
• همکاری با نهاد‌های برنامه‌ریزی کشور برای تعیین بستره‌های سرمایه‌گذاری در شاخه‌های صنعتی مختلف متناسب با پیشرفت‌های فناوریک بین‌المللی و شرایط صنعتی در داخل کشور؛
• فراهم کردن امکانات آموزش علمی مداوم اعضا در جهت به‌روز کردن دانش کارشناسان پژوهشی و توسعه منابع انسانی پژوهشگر؛
• ایجاد ارتباط میان مراکز آموزش عالی و استادان دانشگاه با مراکز تحقیق و توسعه صنعتی در جهت فعال کردن پروژه‌های پژوهشی پایه در دانشگاه‌های متناسب با نیاز‌های پژوهش کاربردی در صنعت؛
• برگزاری گردهمایی‌های سالانه برای ارائه دستاورد‌های پژوهشی کشور به مخاطبان؛
• توسعه فرهنگ پژوهش در کشور و واحد‌های صنعتی.

گفتنی است مباحث مرتبط با نوآوری در سال‌های اخیر به فعالیت‌های این انجمن افزوده‌ شده است. توجه به این نکته ضروری به نظر می‌رسد که در دنیای کنونی نوآوری جایگاه ممتازی را در اختیار دارد. منظور از نوآوری بهره‌گیری از یک فکر خلاقانه درباره یک موضوع خاص است. طی سال‌های اخیر مباحث مربوط با نوآوری در حوزه معدن و صنایع معدن نیز مورد توجه قرارگرفته‌اند؛ اما همچنان در این حوزه عقب هستیم و به‌ بیان‌ دیگر، جای بسیاری برای کار در این حوزه وجود دارد. درواقع می‌توان با ورود نوآوری به مباحثی همچون استخراج، فرآوری، تولید و … زمینه رشد فعالیت بخش معدن و صنایع معدنی را فراهم کرد.

همچنین باید بیان کرد که تحقیق و پژوهش از سوی فعالان صنایع معدنی بسیار در حائز اهمیت است، زیرا وقتی فعالان صنایع معدنی موضوعاتی مانند تحقیق و پژوهش را موردتوجه قرار می‌دهند، این مفاهیم می‌تواند فعالان صنایع معدنی را به ۲ روش تحت تأثیر قرار دهد. نخست آنکه با فناوری‌های روز جهان آشنا می‌شوند. بسیاری از معادن دنیا علاوه بر فعالیت‌های استخراجی، فرآوری را هم آغاز کرده‌اند؛ یعنی به سمت ایجاد ارزش‌افزوده هرچه بیشتر پیش رفته‌اند؛ بنابراین فعالان معدنی کشور نیز می‌توانند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تحقیق، توسعه و نوآوری به سمت‌وسوی ارزش‌آفرینی هرچه بیشتر پیش بروند. در همین حال دامنه فعالیت‌های خود را گسترش دهند و به سمت‌وسوی سودآوری گام بردارند.

توجه به این نکته ضروری به نظر می‌رسد که اثرگذاری پژوهش در توسعه صنایع به‌ قدری جدی است که از آن به‌ عنوان یکی از پارامتر‌های توسعه‌یافتگی یاد می‌شود. این پارامتر‌ها می‌توانند تأثیر بسزایی در رشد بهره‌وری داشته باشند. بر همین اساس نیز می‌توان با بهره‌گیری از تحقیق و توسعه به سمت‌وسوی کاهش هزینه‌های تولید گام برداشت. بدون تردید کاهش هزینه و افزایش بهره‌وری تأثیر بسزایی در موفقیت یک مجموعه معدنی ایفا می‌کند؛ بنابراین باید برای تحقق این اهداف بیش‌ازپیش تلاش کرد. انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران نیز می‌تواند با توجه به اهداف خود، موضوعات یادشده و تأثیر آنها در بهبود فعالیت‌هایشان را به فعالان صنعتی و معدنی آموزش دهد.

ارتباط معدن‌کاری و توسعه پایدار

لازم به ذکر است که هرقدر اهمیت تحقیق و توسعه در بهبود فعالیت‌های یک شرکت شناخته شود، بودجه بیشتری به آن اختصاص می‌یابد، چرا که صرف هزینه در بخش تحقیق و توسعه به‌ منزله سرمایه‌گذاری است؛ یعنی با بهره‌گیری از نتایج این دست فعالیت‌ها می‌توان شرایط تولید را بهبود بخشید یا بهره‌وری را افزایش دهد و درمجموع به سمت‌وسوی پیشرفت گام برداشت.

توجه به این نکته ضروری به نظر می‌رسد که شرکت‌های فعال در بخش معدن و صنایع معدنی درگذشته بودجه کمتری را به امر تحقیق و توسعه اختصاص می‌دادند؛ اما خوشبختانه امروز به این باور رسیده‌اند که تحقیق و توسعه چه تأثیر مثبتی بر بهبود عملکرد آنها دارد؛ بنابراین بودجه بیشتری را به این حوزه اختصاص می‌دهند و درنتیجه شاهد موفقیت روزافزون در این حوزه هستیم.

چنانچه شرکت‌ها همکاری خود را با انجمن تحقیق و توسعه خود را آغاز کنند، می‌توانند از خدمات این انجمن بهره بگیرند. به‌عنوان‌مثال، در درجه نخست چنانچه انجمن تلاش‌هایی را برای بهبود تحقیق و توسعه اجرایی و نتایجی را کسب کرده باشد می‌تواند در اختیار شرکت‌های عضو انجمن قرار دهد؛ یعنی این مجموعه‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود در انجمن به سمت‌وسوی بهبود تولید و بهره‌وری هرچه بیشتر گام بردارند. از نوآوری می‌توان به تولید رقابتی دست‌یافت. در همین حال هزینه‌های بخش تولید نیز کاهش می‌یابند. به‌ علاوه آنکه روش‌های بهینه درآمدزایی نیز به‌روز می‌شود؛ بنابراین توجه به مفاهیم نوآوری و تلاش برای مدیریت آنها می‌توان نقش بسزایی در پیشرفت بخش معدن و صنایع معدنی ایفا کند.

کلام آخر‌

می‌توان این‌ گونه بیان کرد که بین عملیات معدن‌کاری و توسعه پایدار، یک ارتباط متقابل وجود دارد که انجام یکی، نیاز به دیگری را پدید می‌آورد. بخش معدن و صنایع معدنی در بسیاری از کشور‌ها از مهم‌ترین مسیر‌ها دررسیدن به توسعه پایدار بوده است؛ و مهم‌ترین اصل دررسیدن به توسعه پایدار در بخش معدن، توجه هم‌زمان به سه اصل اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی است. با توجه به اینکه ایران نیز جزء کشور‌های با ظرفیت خوب مدنی است که اگر بتواند در هر سه اصل اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی به طور هماهنگ برنامه‌ریزی منسجم داشته باشد، می‌تواند از رشد قابل‌توجهی برخوردار باشد و توسعه پایدار فرآیندی است برای به‌ دست آوردن پایداری در هر فعالیتی که نیاز به منابع و جایگزینی سریع و یکپارچه آن وجود دارد.

منبع: روزگار معدن