از سنگ تـا رنگ یک صنعت خیال‌انگیز

به گزارش می متالز، نخستین آثار این هنر در ایران که در ابتدا به صورت گل نپخته بوده، به حدود ۱۰ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. آثار نخستین کوره‌های پخت سفال به حدود ۶ هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. پیشرفت در صنعت سفالگری منجر به تغییراتی در روش تولید شد که شامل تغییر کوره‌ها، اختراع چرخ کوزه‌گری و نیز کیفیت مواد سفالگری مانند رنگ‌آمیزی و لعابکاری بوده است. قدمت لعابکاری که امکان ضدآب کردن و همچنین نقاشی کردن و زیباکردن ظرف‌ها و تهیه کاشی و سفال‌ها را مقدور می‌کرد، به حدود ۵ هزار سال پیش می‌رسد. دانش و روش لعابکاری از بابل به مناطق دیگر ایران رواج یافت. بعد از اسلام با تشویق استفاده از ظرف‌های سرامیکی و سفالی به جای ظرف‌های فلزی، طلا و نقره، صنعت سفالگری رشد تازه‌ای یافت و از صنعت سفال‌سازی و کاشی‌سازی برای آرایش محراب مسجد، ضدآب کردن دیوار حمام‌ها، آبنما، ایجاد حوض، انتقال ظرف‌ها، خمره، لوازم و کوزه‌ها همچنین شیب‌بندی بام‌ها استفاده شده است.

تاریخچه کاشی

شکل‌های اولیه کاشی‌های سرامیکی مربوط به دوران قبل از تاریخ است، زمانی که استفاده از خاک رس به عنوان یکی از مصالح ساختمانی در چندین تمدن اولیه گسترش یافت. کاشی‌های مدرن اولیه به شکلی زمخت بودند و استقامت کاشی‌های امروزی را نداشتند. مصالح کاشی‌ها از کف رودخانه‌ها استخراج و در بلوک‌های ساختمانی فرم داده و در آفتاب خشک می‌شدند. کاشی‌های اولیه خام بوده‌اند ولی حتی در ۶ هزار سال قبل مردم با استفاده از رنگ زدن و کنده‌کاری ظریف روی کاشی‌ها از آنها برای تزئین استفاده می‌کردند. صنعت سرامیک درواقع محدود به ساخت ظرف‌ها، وسایل و قطعات سفالی ساده گذشته نیست و کاربردی شگرف در همه ابعاد تمدن و فناوری نوین بشر دارد. مراحل ساخت و تهیه همه وسایل سرامیکی به‌طورتقریبی یکی است و بسته به نوع کاربرد، تفاوت‌های جزئی در روش تولید دارند.

کاشی‌های پخته شده

مصری‌های باستان، نخستین کسانی بودند که کشف کردند کاشی‌های رسی پخته شده در کوره محکم‌تر و در برابر آب مقاوم‌ترند. بسیاری از تمدن‌های باستان از کاشی‌های مربعی کوچک پخته شده رسی برای تزئین در معماری استفاده می‌کردند. ساختمان‌های شهرهای قدیمی بین‌النهرین با سفالینه‌های قرمز بدون لعاب و کاشی‌های رنگارنگ نماکاری شده بودند. رومیان و یونانیان باستان از سرامیک در سقف، کف و حتی لوله‌کشی درون ساختمان‌ها استفاده می‌کردند. چینی‌ها از رس سفیدرنگی به نام کائولین استفاده می‌کردند تا بتوانند سرامیک مقاوم و سفید رنگی به نام چینی تولید کنند. در اروپای قرون وسطی از کاشی‌ها در کف کلیساها استفاده می‌شد. در سراسر قاره اروپا بیزاسن‌ها به بهترین شکل از کاشی‌های کوچک در مقیاس‌های کوچک استفاده می‌کردند. آنها با استفاده از کاشی، شیشه و سنگ الگوهای موزائیکی پرمفهوم و زیبایی خلق کرده‌اند.

کاشی‌های لعابدار

سرامیک‌های ایرانی متاثر از کاشی‌های وارد شده از چین بودند، این کاشی‌ها که برای مقاصد تزئینی استفاده می‌شدند در سراسر آسیای جنوبی، افریقای شمالی، اسپانیا و حتی اروپا نیز پخش شد. از آنجا که هنر اسلامی از تخیلات انسانی سرچشمه می‌گرفت و در پیشرفت و توسعه دین اسلام تاثیرگذار بود، صنعتگران به ارائه کاشی‌های با رنگ روشن و مرصع یا بافت پیچیده روی‌آوردند. کاشی‌های لعابی پررنگ در الگوهای موزائیک‌های بزرگ و تغییر رنگ‌های ظریف کنار هم چیده می‌شدند. صنعتگران مسلمان از اکسیدهای فلزی مانند قلع، مس، کبالت، منیزیم و آنتیموآن برای لعاب کاشی استفاده می‌کردند که لعابی درخشنده‌تر و محکم‌تر حاصل می‌کرد. در قرن پانزدهم کاشی‌های با لعاب اکسید فلز در ایتالیا متداول شد و به‌تدریج در بین صنعتگران شمال ایتالیا نفوذ کرد. به طوری‌که برخی از این کاشی‌ها هنوز هم استفاده می‌شوند مانند کاشی دلفت (از دلفت هلند) و کاشی ماجولیکا (از مایورکای اسپانیا).

کاشی‌های مدرن

امروز بیشتر شرکت‌های سازنده تجاری از روش پرس خاک استفاده می‌کنند. ابتدا مخلوط مواد در شکل موردنظر پرس شده و سپس لعاب زده می‌شود و سپس در کوره پخت می‌شود. برخی از صنعتگران ممکن است با پرس ملات یا با پهن کردن خمیر و قطع آن با استفاده از قالب مانند شیرینی‌پزها کاشی‌ها را به شکل موردنظر تولید کنند. روش برش کاشی هرچه باشد نیاز به پخته شدن دارد تا سخت شود. خلوص رس، دفعات پختن و دمای کوره عواملی هستند که در تعیین نرخ و کیفیت کاشی تاثیرگذارند. دمای کوره از ۹۰۰ تا ۲۵۰۰ درجه فارنهایت متغیر است. هرچه دمای کوره کمتر باشد، تخلخل کاشی بیشتر بوده و لعاب نرم‌تر است. دمای بالاتر، کاشی متراکم‌تر و لعاب محکم‌تری تولید می‌کند.

لعاب دادن کاشی

برای آنکه سطح جسم کاشی درخشنده، صاف و زیبا، ضدآب، ضدشیمیایی و درصورت نیاز آراسته شود، روی آن را پس از خنک کردن با یک لایه نازک لعاب می‌پزند. لعاب (رنگ معدنی) به حالت مایع روی جسم خشک شده اندود می‌شود. لعاب‌ها مواد معدنی و سیلیسی هستند که یک لایه شیشه‌ای‌مانند در سطح خارجی سرامیک تشکیل می‌دهند.

کاشی و کاربرد آن

کاشی یکی دیگر از محصولات سفالین و سرامیکی است که در ساختمان کاربرد و اهمیت ویژه‌ای دارد. کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان و همچنین برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می‌رود. کاشی تزئیناتی خارج از ساختمان را به‌ویژه در اماکن مذهبی به کار می‌برند. کاشی کاشی و سرامیک را در ابعاد گوناگون تولید می‌کنند. کاشی کف و دیواری را در ابعاد زیر ۲×۲ و ۲×۱ تا ۵۰ ×۵۰ سانتی‌متر تولید می‌کنند که با رنگ‌های گوناگون می‌تواند یک نقاشی را در محل نصب نیز نشان دهد. کیفیت کاشی باید به گونه‌ای باشد که تغییرات ناگهانی درجه حرارت ۱۰۰ ـ ۲۰ درجه سانتی‌گراد را به خوبی تحمل کرده و هیچ‌گونه آثار ترک در بدنه یا لعاب آن ظاهر نشود. کاشی دیواری را برای حفظ بهداشت و رطوبت در آشپزخانه، محیط‌های بهداشتی، حمام و دستشویی استفاده می‌کنند. کاشی کف را نیز به علت ضدسایش بودن و مقاومت حرارتی و الکتریکی بالا در آشپزخانه‌ها، حمام‌ها، آزمایشگاه‌ها و کارخانه‌های شیمیایی و... به کار می‌برند. همچنین کاشی باید دارای ابعاد صاف و گوشه‌های تیز باشد.

تولید کاشی و سرامیک در ایران

در سال‌های گذشته کارخانه‌های تولید کاشی و سرامیک دیوار و کف زیادی در ایران ایجاد شده‌اند و تحول بزرگی در این صنعت به وجود آمده است. همچنین درباره تولید وسایل بهداشتی و ظرف‌های چینی و کارخانه مقره‌سازی که در ایران فعال هستند، توانسته‌اند در دهه‌های گذشته کاشی و سرامیک را از تولید سنتی و نیمه صنعتی به تولید صنعتی برسانند.