آب‌های ژرف، گزینه‌ای دست‌یافتنی است؟

در کنار این ذخایر آبی، خبرهایی درباره منابع آب‌های ژرف در کشور شنیده می‌شود که می‌توان با بهره‌برداری از آن تاحدودی نیاز مناطق مختلف کشور را به آب تامین کرد. در این زمینه شاهدیم سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور نیز اقداماتی انجام داده و توانسته برخی از نقاط کشور که دارای منابع آب ژرف هستند را شناسایی کند. ورود وزارت نیرو به این بخش و امضای تفاهمنامه با روسیه برای اکتشاف آب‌های ژرف از این اقدامات است.

کشف آب‌های ژرف

در زمینه اکتشاف آب‌های ژرف، در سال گذشته وزارت نیرو از تخصیص خط اعتباری ۵ میلیارد دلاری روسیه به ایران، خبر داده بود که بر اساس آن یک پروژه ۲۵۰ میلیون دلاری اکتشاف آب در ذخایر ژرف ایران با مشارکت روس‌ها آغاز شد. براساس این تصمیم مطالعات عملیاتی ژئوفیزیک برای شناسایی آب‌های ژرف در عمق بیش از هزار متری زمین انجام شده و عملیات حفاری در جست‌وجوی منابع تجدیدپذیر آب در مناطق اولویت‌بندی شده کشور انجام می‌شود. برآوردها حاکی از آن است که اولویت حفاری برای رسیدن به آب ژرف به مناطقی مانند خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان تعلق دارد. از طرفی گفته می‌شود به دنبال امضای تفاهمنامه ایران و روسیه برای همکاری اکتشافی در آب‌های ژرف، به تازگی خط اعتباری روس‌ها بازگشایی شده است. بر اساس این گزارش حفاری هر حلقه چاه اکتشافی در بلوک‌ها و نقاط عمیق و ژرف به حدود ۳۰ میلیارد تومان اعتبار سالانه نیاز دارد و قرار است بعد از انجام مطالعات ژئوفیزیک، حفاری انجام شود. حجم آب پیش‌بینی شده نیز حداکثر ۵/۱ تا ۲ میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدیدپذیر است.

تفاوت با سفره‌های زیرزمینی

درحال‌حاضر در ایران با کمبود منابع آبی برای صنایع مختلف روبه‌رو هستیم و نیاز به تامین آب برای رسیدن به اهداف تعریف شده در افق چشم‌انداز صنایع مختلف از جمله صنایع معدنی به شدت ضروری است. به همین منظور شاهد تلاش‌های فراوان از سوی سازمان‌های مربوط به این بخش همچون سازمان زمین‌شناسی هستیم که براساس آن نقاطی از کشور که امکان برداشت آب‌های ژرف وجود دارد ولی تاکنون نادیده گرفته شده و توجهی به آنها نشده، شناسایی می‌شود. مدیر کل دفتر مخاطرات، زمین‌شناسی مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور درباره اینکه آب‌های ژرف چه تفاوتی با سفره‌های آب زیرزمینی دارند گفت: هر نوع آب زیرزمینی که از عمقی بیش از بیشینه عمق معمول برداشت شود یا عمق سفره‌های معمول آب زیرزمینی منطقه باشد، آب ژرف به شمار می‌آید. خفتگاه بخش عمده‌ای از این آب‌ها، سازندهای قدیمی‌تر از سازندهای کواترنری است. امیر شمشکی در ادامه صحبت‌هایش درباره کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تاثیر آن بر اکوسیستم خاک نیز اینگونه پاسخ داد: بی‌تردید بالا بودن سطح آب زیرزمینی نقش مهمی در حفظ رطوبت طبیعی خاک‌ها دارد. البته چنانچه سطح آب زیرزمینی بر سطح زمین یا نزدیک آن باشد، به طوری‌که در بین دانه‌های خاک‌سطحی و نزدیک به سطح، فضای خالی و به عبارت بهتر هوا نباشد، زمین‌های زه گرفته‌ای مانند مرداب‌ها و تالاب‌ها شکل می‌گیرند که اکوسیستم‌های مهمی هستند. با این حال برای احداث سازه و فعالیت‌های کشاورزی مناسب نیستند. وی همچنین درباره اینکه آیا برای صنایع می‌توان از آب‌های ژرف استفاده کرد یا فقط برای شرب مناسبند افزود: براساس قانون، آب سازندهای سخت که آب ژرف نیز در زمره آنها قرار دارد فقط می‌توانند برای مصارف شرب استفاده شوند. وی درباره انواع آب‌های ژرف موجود در کشور نیز اینگونه پاسخ داد: آب‌های ژرفی که تاکنون در کشور شناسایی شده‌اند و جزو آب‌های فسیلی بوده‌اند، بسیار شور و دارای آلودگی‌های مهمی بوده‌اند که شاید با تمهیداتی برای برخی صنایع کاربرد داشته باشند. شمشکی افزود: گفته می‌شود آب‌های ژرفی که به تازگی مورد توجه قرار گرفته و در زون‌های گسلی قرار دارند دارای کیفیت بسیار خوبی هستند که تاکنون حداقل اینجانب مدارک مستدلی در این زمینه مشاهده نکرده‌ام. وی معتقد است که صیانت از منابع ارزشمند موجود در کشور با مدیریت علمی و اصولی مصرف آب در بخش‌های مختلف امکان‌پذیر خواهد شد.

مناطق نفتی؛ آبخیزند

مدیرکل دفتر مخاطرات، زمین‌شناسی مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور درباره اینکه ایران تا چه حدی از نعمت آب‌های ژرف برخوردار است نیز اظهار کرد: در مناطق نفتخیز کشور، در مخازن طبیعی نفت و گاز، آب وجود دارد که بسیار شور است و جزو آب‌های ژرف فسیلی به شمار می‌آید. وی ادامه داد: از طرفی وجود انواع دیگر آب‌های ژرف از سوی برخی محققان، بیشتر در حد تئوری بوده و در گفت‌وگوهای مستقیمی که با برخی از آنها داشته‌ام، می‌گویند اطلاعات زیادی در این زمینه وجود دارد ولی بر اساس ملاحظاتی نمی‌توانند بسیاری از آنها را مطرح کنند.

تقسیم‌بندی آب‌های ژرف

شمشکی درباره اینکه آب‌های ژرف به چند دسته تقسیم می‌شوند نیز گفت: تقسیم‌بندی جامع و استانداردی وجود ندارد اما در یک جمع‌بندی می‌توان به انواع مختلفی اشاره کرد: آب ژئوترمالی و معدنی، فسیلی، ساختار نفتی، درون محیط‌های متخلخل عمیق و گسلی.وی تاکید کرد: گسل، خوردگی‌ها و شکستگی‌های فراوانی در سازندهای سنگی و محیط‌های تشکیل آبخوان‌های سخت ایجاد می‌کند که با مواردی که درباره آب‌های ژرف گفته می‌شود تفاوت دارد. شمشکی درباره نقش سازمان زمین‌شناسی و اقدامات انجام شده برای کشف آب‌های ژرف اظهار کرد: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور دارای امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مناسب و کارشناسان زبده در شاخه‌های مختلف زمین‌شناسی است. به همین دلیل سراسر کشور در این زمینه در حال مطالعه و بررسی جامع است. مدیر کل دفتر مخاطرات، زمین‌شناسی مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور درباره اینکه این ذخایر تا چه اندازه می‌تواند پاسخگوی نیاز کشور در شرایط بحران کم آبی باشد نیز اظهار کرد: در صورت موفقیت در اکتشاف آب‌های ژرف موجود در کشور، به نظر می‌رسد استفاده از این ذخایر به شکل محلی و منطقه‌ای بتواند مشکلات نیاز آبی را در بخش صنعت برآورده کند. همچنین در صورت مناسب بودن کیفیت این آب‌ها می‌تواند در بخش شرب و صنعت مورد استفاده قرار گیرد. به گفته این مقام مسئول، در سطح کلان باید الگوهای مصرف و مدیریت علمی منابع آب مورد نظر قرار گیرد چرا که امروزه در ایران دانش فنی اکتشاف ذخایر آب‌های ژرف وجود دارد و می‌توان گفت از دیدگاه علمی متخصصان کارآمد و دانش‌آموخته در این حوزه در حال فعالیت هستند. وی درباره اینکه کدام کشورها توانسته‌اند در اکتشاف و استفاده از آب‌های ژرف به موفقیت برسند نیز اظهار کرد: بیشترین موفقیت از دیدگاه کشف منابع عظیم مربوط به عربستان و لیبی بوده است. در حالی که کشورهای یادشده، منابع تجدید پذیر ندارند و در عرض چند سال یا یک دهه بخش عمده‌ای از ذخایرشان پایان خواهد یافت.

برداشت از ذخایر آبی در نقاط مختلف کشور

محمد آریامنش، متخصص ژئوفیزیک نیز درباره استفاده از آب‌های ژرف اظهار کرده است: در مرحله نخست لازم است از نظر مهندسی، مدیریتی و کارشناسی، تمام منابع آب کشور از جمله آب‌های ژرف مورد مطالعه قرار گرفته و پهنه‌بندی شوند. به گفته وی، آب‌های فسیلی، آب‌های ژئوترمال(زمین گرمایی) و آب‌های نفتی، تجدیدناپذیرند. همچنین آب گرم‌هایی که در مناطق مختلف کشور مانند سرعین، فردوس و نایبند طبس وجود دارد آب ژرف هستند که از درون زمین به بالا می‌آیند. این آب‌ها، تجدیدناپذیر هستند. در حالی که اکنون در ایران تنها از آبرفت‌ها آب استحصال می‌شود و برداشت زیاد از آن، منجر به نشست کردن زمین شده است. آریا منش با بیان این مطلب اظهار کرده است: گسل‌های فعال و غیرفعال که آب ژرف تجدیدپذیر دارند اگر مورد استفاده قرار بگیرد به طور طبیعی آب جایگزین آن می‌شود. در این زمینه شاهدیم سازمان زمین‌شناسی، گسل‌های فعال و اصلی کشور را شناسایی کرده است.وی ادامه داد: گسل درونه در شرق ایران است. همچنین گسل‌هایی مانند گسل کَلمرد، گسل شتری طبس، گسل اسفندیار، گسل نایبند، گسل زاگرس، گسل تهران و گسل میامی در استان سمنان را داریم. این گسل‌ها در کویر ایران، پراکنده هستند. همچنین در مناطقی مانند دشت لوت که خشک و کویری است این گسل‌ها وجود دارند. این پهنه‌ها فعال هستند و آب در این مناطق جریان دارد.

توجه به اکتشاف آب‌های ژرف

براساس آمار و اطلاعات موجود، مطالعه آب‌های ژرف مسئله جدیدی است که در ایران مطرح شده و پیشینه‌ای درباره پرداختن به این موضوع وجود ندارد. در حالی که وزیر نیرو نیز چندی پیش درباره این اقدام گفته بود: نتیجه مطالعات نشان می‌دهد در اعماق ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰متر منابع آب وجود دارد که با فناوری‌های مشابه حفر چاه‌های عمیق برای استخراج نفت، قابل برداشت خواهد بود. به گفته این مقام مسئول که چندی پیش مطرح شد قرار است نخستین چاه برای آب‌های ژرف در استان سیستان و بلوچستان حفر شود و این گام در راستای آبادانی استان خواهد بود.