استفاده از سیاست‌های انحصار چگونه به بهبود رشد و توسعه اقتصادی کمک می‌کند؟

به گزارش می متالز، مرکز پژوهش‌های اتاق ایران بولتن اقتصادی بهمن 1398 را با عنوان «انحصار؛ خوب یا بد؟» منتشر کرد. در این گزارش، اثرات انحصار در رشد و توسعه اقتصادی ایران مورد بررسی قرار گرفته و به نظریات مختلف و تجربه‌های جهانی در مورد انحصار پرداخته شده است.

در گذشته، عموماً نظرات بر این بوده است که انحصار نقش مخربی بر وضعیت اقتصادی کشورها دارد و کم نبوده‌اند نظریه‌پردازانی که حرکت به‌سوی حذف انحصار و ایجاد رقابت را از سیاست‌های مهم در تسهیل فعالیت‌های اقتصادی دانسته‌اند؛ اما ظهور نظریاتی دیگر، برداشت نوینی از انحصار را ارائه کرد که بر اساس آن، انحصار لزوماً یک ابزار مخرب نیست، بلکه می‌توان سیاست‌هایی را در جهت به‌کارگیری آن تنظیم کرد و از این طریق موجبات رونق صنایع، ارتقا جایگاه جهانی و نهایتاً رشد و پیشرفت یک کشور را فراهم آورد.

به این منظور اولین گام، شناخت کامل وضعیت اقتصادی و نقض‌های آن است. چراکه این شناخت، زمینه شناسایی اولویت‌ها و زمینه‌های اعمال انحصار را فراهم می‌آورد. در کشور ایران مطالعات نشان می‌دهد که بخش عظیمی از اقتصاد تحت کنترل همه‌جانبه و انحصار دولت است و حمایت‌های مختلف بخش دولتی از انحصارهای ایجاد شده، علی‌رغم ناکارآمدی آن‌ها و وجود قوانین ضد انحصار، ادامه دارد.

این وضعیت علاوه بر اینکه حاکی از نادیده گرفتن قوانین و عدم‌حمایت‌های لازم از بخش‌های مولد است، نشان می‌دهد که جایگاه دولت و حدود عملکرد آن مشخص نیست. آیا دولت می‌تواند با رویکردهای سیاستی خود و به‌کارگیری ابزارهای انحصاری کارآمد، نقش مفیدی را ایفا نماید؟ پاسخ مثبت است؛ و تجربه کشورهای مختلف جهان در این حوزه، گواه درستی این پاسخ است.

مشاهده تاریخ توسعه کشورهایی چون کره جنوبی، چین، ژاپن و ... نمایانگر آن است که رشد بسیاری از صنایع و محصولات در گرو اعمال رویکردهای انحصاری بوده است. این کشورها با توجه به مبانی نظری مبتنی بر سود انحصاری، در برنامه‌های مختلف توسعه، انحصار صنایع خاص را مدنظر قرار دادند؛ همچنین با حمایت از تحقیق و توسعه و مالکیت‌های فکری، فعالیت‌هایی را در پیش گرفته‌اند که منجر به ارتقا وضعیت داخلی و نیز افزایش توان رقابتی در سطح بین‌المللی شده است.

در مورد کشور ایران، مشاهده وضعیت موجود، نمایانگر نقش پررنگ بخش دولتی در اقتصاد است که آن را به یک اقتصاد رانتی و انحصاری تبدیل نموده و به‌موجب آن موجی از نگرش‌های منفی نسبت به انحصار و اثرات آن به جریان افتاده است، بااین‌وجود لازمه کشوری که با کمبود منابع سرمایه‌ای و فناوری پیشرفته مواجه است، دخالت مؤثر دولت در جهت تأمین منافع جامعه و ایجاد رشد و تقویت قدرت رقابت‌پذیری در سطح جهانی است.

با توجه به این موضوع ابتدا باید رویکردهای مختلف اعمال انحصار، منشأ و حوزه‌های عملکرد هر یک، مورد ارزیابی قرار گیرد؛ سپس در حوزه قوانین و مقررات بازنگری‌های اساسی صورت پذیرد، چراکه مطالعه اسناد و قوانین حوزه انحصار نشان می‌دهد که غالب آن‌ها یا بر ضد انحصار هستند و یا در صورت موافقت با انحصار، جایگاه دقیق اختیارات بخش دولتی را مشخص نکرده‌اند.

همچنین در حوزه مالکیت فکری که امروزه یکی از عوامل پیشرفت جوامع تلقی می‌شوند، نیاز به وجود قوانین کامل‌تری است که در آن حقوق تأمین مالی و حمایت‌های سیاستی مدنظر قرار گیرد. همگام با این روند نیز رویکردهایی چون شناسایی و اولویت‌بندی صنایع و حوزه-های مولد، اعمال سیاست‌های تعرفه‌ای، مالیاتی و تجاری کارآمد و شناسایی بازارهای خارجی و نیازهای آن‌ها، محورهایی است که با تکیه‌بر آن‌ها می‌توان سیاست‌ها و برنامه‌های هدفمندی را پایه‌ریزی کرد.

متن کامل بولتن بهمن 1398 مرکز پژوهش‌های اتاق ایران با عنوان «انحصار؛ خوب یا بد؟» را اینجا مشاهده کنید.