کمبود آب فرصتی برای صلح است!/ ثمرات باورنکردنی و جالب آتشفشان ها برای ایران

به گزارش می متالز، آتشفشان، روزنه یا منفذی است که از طریق آن مواد مذاب با دمای ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ درجه سانتی گراد و گازهای سمی متنوع موجود در درون کره زمین به سطح زمین می آید. مواد مذاب و گدازه های آتشفشانی با خروج از آتشفشان و قرار گرفتن در معرض هوای آزاد و با گذر زمان، سرد شده و به سنگ های مختلفی تبدیل می شوند که گاه ارزش افزوده ایجاد کرده و فایده اقتصادی زیادی دارند.

در گفت و گوی با دکتر جلیل قلمقاش، آثار و پیامدهای فعالیت های آتشفشانی اتفاق افتاده در سرزمین ایران و فرصتی که کمبود آب برای صلح و توسعه پایدار فراهم می کند، به بحث گذاشته شد. قلمقاش، دکترای زمین شناسی با گرایش سنگ شناسی دارد و تز او درباره سنگ های آذرین و آتشفشان است.

بر اساس اطلاعاتی که وجود دارد میلیون ها سال قبل، تعداد زیادی آتشفشان در محدوده فعلی سرزمین ایران فعال بوده اند و الان فعال نیستند و خاموش شده اند. در سال های اخیر هم، فقط بحث فعال شدن دماوند مطرح شد که عملاً هیچ اتفاقی در این آتشفشان اتفاق نیفتاد.

این که آتشفشان ها در گذشته فعال بوده و الان فعال نیستند، تا چه حد روی شکل گیری الگوی آب و هوای ایران تاثیر داشته یا دارند؟

در ایران، انواع مختلف آتشفشان داریم. برخی آتشفشان ها را داریم که خیلی قدیمی بوده و مربوط به حدود ۶۰ میلیون سال پیش هستند. این آتشفشان ها در بخش های مرکزی و شرق ایران، بسیار گسترش دارند و جایی است که ما به آن پهنه ارومیه- دختر می گوییم و در شرق ایران و تا اندازه ای هم در غرب ایران وجو دارند.

این آتشفشان ها، الان هیچ خطر آتشفشانی ندارند ولی از آن طرف هم، تازه برای کشور نعمت محسوب می شوند. آتشفشان های دیگری هم داریم که مربوط به حدود ۱۰ میلیون سال قبل به سمت عهد حاضر هستند و تا چند هزار سال پیش، فعال بوده اند. مهمترین این آتشفشان ها، سهند و سبلان در شمال غربی کشور هستند، دماوند در شمال شرقی تهران است و تفتان و بزمان در جنوب شرقی کشور هستند.

این آتشفشان ها که جوان تر هستند و فعالیت آنها تا چند هزار سال قبل هم می رسد، آتشفشان های نیمه فعال هستند و احتمال دارد در آینده نه چندان مشخص، فعالیتی داشته باشند. بعضی از آنها الان و همچنان فعالیت هایی به صورت خروج گاز و چشمه های آب گرم دارند. برای مثال، در اطراف دماوند چشمه آبگرم وجود دارد یا خروج گاز را از دماوند می بینیم یا در تفتان، خروج گاز را می بینیم. اینها آتشفشان هایی هستند که کاملاً خاموش نشده اند و یک مخزن ماگمایی [مخزن مواد مذاب] نسبتا گرمی زیرشان وجود دارد. از نظر آب و هوایی، اگر آتشفشان فعالیت کند روی آب و هوای آن منطقه ای که در آنجا فوران دارد می تواند تاثیر داشته باشد مخصوصاً اگر فوران انفجاری داشته باشد.

شاید در حال حاضر برای کشور ما، شکل دومی هم قابل طرح است که آب و هوا چه تاثیری روی آتشفشان ها دارد. چرا که همه آتشفشان ها، یخچال های دائمی در قله های مرتفع خودشان دارند و به جز سهند، همه آنها بیش از ۴ هزار متر ارتفاع د ارند. وقتی هوا گرم می شود، سرعت ذوب شدن یخچال ها بالا می رود احتمال این که مناطق اطراف آنها دچار سیلاب شوند، وجود دارد.

در همین سال های اخیر دیدیم که وقتی  دمای هوای محدوده دماوند گرم شد یخچال های دماوند که  اصلاً آب نشده بودند آب شدند و موجب سیلاب هایی در اطراف آتشفشان شدند.

وقتی که آتشفشان های زیادی در ایران فعالیت داشته اند ایا گازهایی که تولید می شده و به جو زمین می رفته، باعث می شده حائلی بین خورشید و سرزمین ایران ایجاد شود و گرما مثل وضع فعلی زیاد نباشد؟

وقتی که آتشفشان ها در ۶۰ میلیون سال پیش فعال بوده اند و به شکل گسترده ای در سرزمین ایران، آتشفشان داشته ایم، قطعاً روی آب و هوای منطقه هم تاثیر داشته اند. در ان دوره، انسان اصلاً وجود نداشته است چون انسان از ۱۰۰ هزار سال پیش به این طرف، به وجود آمده.

در ۶۰ میلیون سال پیش، جانداران خیلی کمتر از الان بوده اند و قطعاً وقتی آتشفشان ها فعالیت داشته اند زندگی جانوری وحتی زندگی گیاهی خیلی کمتر بوده. برای مثال، در اطراف آتشفشان سهند، یک مجموعه بی نظیر داریم. به نظر می رسد در نزدیکی این آتشفشان، یک دریاچه شیرین وجود داشته و در اطراف این دریاچه، جانداران زیادی از جمله فیل، اسب، گورخر و پستانداران مختلفی زندگی می کردند.

یکی از نظریات این است که وقتی که این آتشفشان فعالیت می کند زندگی جانوران اطراف سهند به طور ناگهانی از بین رفته و این جانوران، زیر آوار مواد آتشفشانی سهند دفن شده اند. یکی از دلایل این است که مواد آتشفشانی سهند، باعث از بین رفتن این محیط زیست در اطراف سهند شده.

ما الان مجموعه بی نظیر داریم که به آن، مجموعه فسیل های پستانداران مراغه می گویند. این مجموعه فسیلی، حاصل دفن شدن جاندارانی است که حدود ۵ تا ۸ میلیون سال پیش، در اطراف آتشفشان سهند زندگی می کردند.

از بین آتشفشان های ۶۰ میلیون و ۱۰ میلیون سال قبل، کدامیک بیش تر باعث شده اند که گاز سمی بیشتری از جمله گازهای گلخانه ای از آتشفشان ها خارج شده باشد و باعث شده باشد سرزمین ایران گرم تر نباشد و خنک تر باشد؟

محیط زیستی که ما الان در کشور تجربه می کنیم عمدتاً برمی گردد به مورفولوژی و شکل سطح زمین در زمان ما. آتشفشان هایی مثل سهند یا سبلان که در شمال غربی کشور داریم نقاط مرتفعی هستند و باعث تاثیرات نثبت روی آب و کشور دارند. از این جهت که ارتفاع بلندی دارند و وقتی ابرها به آنها می رسند، دمای سردتری در آن منطقه وجود دارد و بارش های خوبی را در طول سال و حتی در فصل تابستان به جای می گذارند.

اطراف سهند و سبلان، همه مناطق ییلاقی  است و از نظر محیط زیستی، مناطق خوبی برای کشاورزی و صنعت دامپروری هستند. تمام صنایع دامپروری ما در شمال غربی کشور، در اطراف سبلان و سهند است. فرض کنید تمام گوشتی که توسط دامداران در آن مناطق تولید می شود به خاطر محیط زیست مناسبی است که این اتشفشان های بلند در آن منطقه از کشور ایجاد کرده اند.

اساساً صنعت پنیر تبریز، کلاً وابسته به وجود آتشفشان سهند در آن منطقه است. تمام دامداری ها در دامنه های سهند هستند و شیر تولیدی در دامداری ها به لبنیاتی که ما هر روز در سراسر کشور مصرف می کنیم و بخشی از آن هم صادر می شود.

تفتان هم یکی از مناطق ییلاقی است که تعداد زیادی گردشگر در فصل تابستان به آنجا می روند و از آب و هوای خوب آن منطقه استفاده می کنند. علت آن  به ارتفاع بلند تفتان برمی گردد و آب و هوای خوبی که در اطراف آن وجود دارد.

دماوند هم، همین طور است و یکی از مناطق گردشگری برای مردم شهرهایی مثل تهران است و در گرم ترین روزهای سال، اطراف دماوند آب و هوای خوبی دارد و همه اینها به ارتفاع بلند این آتشفشان برمی گردد.

یعنی آب وهوای کوه های آتشفشانی باعث می شود که آب و هوا در آن محدوده ها مناسب باشد؟

بله. این دو آتشفشان، ارتفاعات بالای ۳ هزار متر و ۴ هزار متر ایجاد کرده اند و خود همین موضوع باعث می شود بارش قابل توجهی در آن مناطق اتفاق بیفتد. البته وقتی آتشفشان، فعال باشد محیط زیست اطراف خود ر ا تهدید می کند. وقتی که گدازه های با دمای ۱۰۰۰ درجه به سطح زمین برسند، گرمای زیادی ایجاد می کنند که اجازه نمی دهد محیط زیستی باقی بماند.

برای مثال ۶۰ میلیون سال پیش آتشفشان های زیادی در محدوده ارومیه- دختر ایران (بین ارومیه و کاشان) وجود داشته است و زیست در این محدوده، فقط محدود به محیط های دریایی بوده و در اطراف آتشفشان ها نمی توانسته با دمای بالای گدازه ها، زندگی وجود داشته باشد.

حداقل من راجع به آب و هوای ۶۰ میلیون سال قبل، خیلی اطلاعاتی ندارم و می دانم که اطلاعات کمی وجود دارد. بر این اساس نمی توان مقایسه ای بین فعالیت های آتشفشانی این دو دوره مختلف داشت. در همین مناطق آتشفشانی ایران که بین پهنه ارومیه – دختر هستند و آتشفشان بزمان در جنوب شرقی ایران، یک کمربند کوه زایی و سلسه کوه هایی بلندی وجود دارد که همگی آتشفشانی هستند.

این مناطق به دلیل ارتفاع بالا، دارای آب و هوای بهتری هستند و برای زندگی انسانی، کشاورزی و دامپروری، مستعد هستند. این وضع به دلیل منشاء ۀتشفشانی آنها نیست و به دلیل مورفولوژی بلند این مناطق است.

در مورد تاثیر فوران آتشفشانی و گازهای متصاعد شده بر کاهش دمای کره زمین، چه اتفاقی در زمان فعالیت آتشفشان اتفاق می افتاده یا می افتد؟

مواد آتشفشانی با دمای بالای ۵۰۰ درجه وارد جو و اتمسفر می شوند و ممکن است دمای این مواد به ۱۰۰۰ درجه هم برسد. این وضع، باعث افزایش دمای محلی در آن منطقه می شود. در نتیجه فعالیت آتشفشانی یا فوران آتشفشانی باعث گرم تر شدن محیط در منطقه اطراف آتشفشان می شود.

فعالیت های آتشفشانی نسبت به کره زمین، خیلی محدود بوده و فعالیت آن، محلی است. در فعالیت های انفجاری شدید حتی مواد آتشفشانی ممکن است تا ارتفاع ۱۰ کیلومتر بالاتر از آتشفشان رفته و حتی وارد جو زمین شوند.

این ورود مواد آتشفشانی باعث می شود نور خورشید هم به آن منطقه که فعالیت آتشفشانی اتفاق افتاده، نرسد یعنی خیلی محلی است نسبت به کره زمین. در منطقه ای که فعالیت آتشفشانی اتفاق افتاده، باعث می شود نور خورشید به سطح زمین نرسد. به هر حال گرمای خورشید، کمتر به زمین می رسد ولی از آن طرف یک ماده خیلی داغ وارد جو زمین شده. در نتیجه باعث افزایش دما به صورت محلی در محل اطراف آتشفشان می شود.

تفتان و بزمان، در یک منطقه فعال فرورانش قرار گرفته اند و پوسته اقیانوسی دریای عمان به زیر پوسته قاره ای ایران رانده می شود. به همین دلیل سالیانه، چند میلی متر پوسته اقیانوسی عمان به زیر پوسته قاره ای ایران، حرکت می کند. این فرورانش، فعال است و همین فرورانش، موتور فعالیت آتشفشان های تفتان و بزمان است.

فرورانشی که در حوزه آتشفشان های تفتان و بزمان در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد و پوسته اقیانوسی فشار می آورد، آیا آن فشار بر منطقه ادامه دارد و درصدی احتمال برای فوران در این آتشفشان ها می دهید؟

این پنج آتشفشانی که اسم بردم در مناطقی هستند که از نظر تکتونیکی [زمین ساخت صفحه ای] همچنان فعال هستند. تفتان و بزمان در جنول شرقی کشور، در یک منطقه فعال فرورانش قرار گرفته اند و پوسته اقیانوسی دریای عمان به زیر پوسته قاره ای ایران رانده می شود و الان، این اتفاق در حال رخ دادن است. به همین دلیل سالیانه، چند میلی متر پوسته اقیانوسی عمان به زیر پوسته قاره ای ایران در منطقه مَکران، حرکت می کند.

این فرورانش، فعال است و همین فرورانش موتور فعالیت آتشفشان های تفتان و بزمان است. بنابراین احتمال دارد که این آتشفشان ها و آتشفشان های دیگری که در جنوب شرقی ایران و حتی در غرب پاکستان هستند و کمتر مشهور هستند، فعال شوند چون آن فرورانش فعال است.

این وضعیت فرورانش جنوب شرقی ایران نسبت به منطقه معروف به «حلقه آتش» که محدوده بین قاره های آمریکا و آسیا است و ۸۰ درصد آتشفشان های فعال دنیا در این منطقه قرار دارند، بسیار متفاوت است و وضع ایران از نظر فعالیت آتشفشانی مانند منطقه حلقه آتش بحرانی نیست.
ولی آتشفشان های منطقه حلقه آتش فعال هستند و آتشفشان های بزمان و تفتان هم فعال هستند. در سال ۱۳۹۴ در اطراف آتشفشان تفتان، زمین سوراخ شده بود و گدازه ای از زمین خارج شده بود یعنی مواد مذاب از زمین خارج شد.

درست است که حجم مواد مذاب خیلی کم بود ولی این نشان می دهد که آن منطقه فعال است و می تواند فعالیت آتشفشانی اتفاق بیفتد. البته احتمال ان خیلی کم است و نکته بعدی این است که چون تراکم جمعیتی آن منطقه کم است، ریسک آن منطقه پایین است. در نتیجه مردم کمتری در خطر فعالیت آتشفشانی هستند.

در همین مناطقی از ایران که میلیون ها سال قبل فعالیت آتشفشانی اتفاق افتاده است، فقط می توان مواد معدنی از قبیل مس و آهن پیدا کرد؟

بیش تر معادن ما یا ذخایر معدنی ما در مناطق آتشفشانی هستند مثل مس سرچشمه (رفسنجان استان کرمان) و مس سونگون (ورزقان آذربایجان شرقی). تمام معادن مس ما در همین کمربند آتشفشانی ارومیه- دختر قرار دارد. سنگ آهن در این محدوده هم قرار دارد ولی سنگ آهن، منشاء های متفاوتی دارد ولی در مورد مس می توان گفت که مس، کاملاً منطبق با مناطق آتشفشانی است.

به هر حال، جنابعالی آتشفشان شناس هستند و در زمانی که معاون سازمان زمین شناسی بودید، شما گفته بودید که کمبود آب باعث می شود که ما در مورد این مشکل گفت و گو کنیم و با همدیگر تعامل داشته باشیم. چه ضرورتی وجود دارد که شما به عنوان زمین شناسی و آتش فشان شناس، در مورد آب و کمبود آب دغدغه خودتان را اعلام کنید و بگویید نیاز به گفت و گو داریم؟

در زمانی که معاون سازمان بودم به جز وظایف علمی خودم، وظایف دولتی هم داشتم. ما در سازمان، یک گروه با نام گروه آب شناسی داریم که زیر مجموعه معاونت زمین شناسی سازمان است. این جزو مسئولیت های من، در سازمان زمین شناسی بود و آن موقع، راجع به این موضوع صحبت کردم.

نکته ای که باعث شد به موضوع مورد نظر شما اشاره کنم این بود که در آن زمان نمایندگان مجلس و آدم های مختلف این موضوع را مطرح می کردند که کمبود آب، احتمالاً موجب جنگ های داخلی و جنگ های منطقه ای می شود. من خواستم این گفتمان را تغییر بدهم که کمبود آب، بیش تر فرصتی است برای صلح و فرصتی است برای گفت و گو و نه برای جنگ یعنی ما باید کمبود آب در کشور را بیش تر مدیریت کنیم و حتی درباره این که به سمت جنگ آب می رویم، بحث نکنیم. بنابراین، کمبود آب فرصتی برای گفت و گو است.

در وضعیت فعلی که عضو پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی هستید، نگاه شما به موضوع کمبود آب و همین طور توسعه پایدار چگونه است؟

ما همچنان جزو مناطق نیمه خشک جهان هستیم که به نظر می رسد به سمت مناطق خشک جهان می رویم و از نظر آب، کمبود خواهیم داشت. درست است که در دو سال اخیر، بارندگی های خوبی داشتیم و خیال مردم راحت تر شد ولی این وضع، دلیل بر این نیست که منابع آبی خودمان را مدیریت نکنیم.

اساساً باید به طور دائم در ذهن ما باشد که ما در منطقه خشک و نیمه خشک زندگی می کنیم و به مدیریت آب توجه کنیم. این ضرورتی است که هر ایرانی، باید آن را مورد توجه قرار بدهد و وقتی که به حمام می رود یا هر دفعه که از آب استفاده می کند، باید متوجه باشد که از کمترین آب بتواند مصرف خودش را مدیریت کند. ما دارای چنین وضعیتی هستیم و ما باید با وجود چنین وضعی، زندگی کنیم.