نگاهی به علل خروج سرمایه‌های انسانی از منطقه تُرشیز خراسان رضوی

به گزارش می متالز، سرمایه انسانی و نخبگانی، مهمترین رکن توسعه شهرهای کوچک و میانی است و کاشمر در سال‌های متمادی به شدت در این زمینه دچار معضلی به نام خروج نخبگان و سرمایه‌های انسانی شده است.

بر اساس مطالعات انجام شده در استان خراسان رضوی و بر اساس آمار تحرکات جمعیتی تا سال ۱۳۹۵، شهرستان‎‌های کاشمر، خلیل آباد و بردسکن جزء شهرستان‌هایی محسوب می‌شوند که توان مهاجرپذیری بسیار ضعیفی دارند و در مقابل به ‌دلایلی همچون جست و جوی کار، تحصیل، کار بهتر و انتقال شغلی، کاشمر و بردسکن جزء شهرستان­های بسیار مهاجرفرست استان قلمداد می‌گردند. حال سوال اینجاست که چرا با چنین چالشی رو به رو هستیم؟

رشد اندک و منفی مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی عامل مهاجرت نخبگان

دانشیار مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: در منطقه ترشیز چندین مرکز دانشگاهی از جمله مرکز آموزش عالی کاشمر، جهاد دانشگاهی، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور و دانشکده پرستاری وجود دارد اما در سال‌های اخیر به‌دلایل زیادی این مراکز یا رشد بسیار کندی داشته‌اند و یا با کاهش تعداد دانشجو دچار انقباض شده‌اند.

هادی معماریان افزود: در این میان مرکز آموزش عالی کاشمر به عنوان یک دانشگاه دولتی، با توجه به سیاست انقباضی وزارت علوم در راستای اجرای طرح آمایش آموزش عالی با چالش‌های زیادی در رشد و توسعه خود رو به رو بوده است ولی توانسته با توسعه فعالیت‌های دانشگاهی پژوهشی و ارتباط با صنعت و جامعه و راه‎اندازی مرکز نوآوری در سه سال اخیر، مأمنی هر چند کوچک برای جذب بیشتر دانشجویان، ایده‌های نوآورانه و نخبگان منطقه ترشیز باشد.

جهاد دانشگاهی کاشمر هم با سیاست انقباضی شدیدی مواجه شده که با لغو شدن مجوز واحد علمی-کاربردی آن و کاهش تعداد دانشجو، با بخشی از نیروهای خود یا تسویه حساب کرده، یا آنها را به ادارات دیگر منتقل نموده و یا به مرکز جهاد دانشگاهی در مشهد فرستاده است.

دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان بزرگترین واحد دانشگاهی منطقه ترشیز نیز با کاهش تعداد دانشجو مواجه شده، که همین امر موجب تعطیلی برخی رشته‌ها و مأموریت اعضای هیأت علمی آن به واحدهای اطراف یا مشهد شده است.

دانشگاه پیام نور نیز با همین معضل مواجه شده اما به دلیل سیاست آموزش از راه دور در این دانشگاه، آسیب‌پذیری آن به مراتب کمتر از دانشگاه آزاد اسلامی است.

در منطقه ترشیز یک ایستگاه تحقیقاتی کشاورزی و منابع طبیعی نیز وجود دارد که در عمل توسعه‌ای در سال‌های اخیر نداشته و در نتیجه جذب جدیدی از نیروهای بومی نخبه منطقه نیز نداشته است.

این در حالی است که در مقایسه کاشمر با شهرهای اطراف مثل گناباد، تربت حیدریه و نیشابور می‌بینیم که حمایت مسوولان آن شهرها از مراکز دانشگاهی خود با وجود حتی ظرفیت جمعیتی کمتر نسبت به کاشمر بیشتر است مثلا در شهری مثل گناباد، مراکز دانشگاهی نه تنها با انقباض رو به رو نشده‌اند بلکه حتی با وجود کاهش تعداد دانشجو به دلیل توسعه فعالیت‌های جنبی خود توانسته‌اند در جذب نخبگان و سرمایه‌های انسانی منطقه خود بسیار موفق‌تر عمل کنند.

به نظر می رسد با وجود ظرفیت بالای کشاورزی در منطقه ترشیز، مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی در صورتی که حمایت شوند می توانند با تأسیس مراکز رشد، ایستگاه تحقیقات کشاورزی و راه‌اندازی رشته‌های علمی-کاربردی در حوزه‌های کشاورزی، معدن، گردشگری، صنایع دستی و مدیریت کسب و کار تاثیر قابل توجهی در جذب نخبگان و جلوگیری از خروج سرمایه‌های انسانی منطقه داشته باشند.

وجود مشکلات زیربنایی از علل دیگر مهاجرت است

این پژوهشگر توسعه پایدار گفت: توسعه پایدار شهرهای کوچک و میانی مانند شهر کاشمر نیازمند داشتن و تقویت چند عامل کلیدی یعنی توسعه اکوسیستم کارآفرین، نوآوری و اشتغال، سرمایه انسانی و نخبگانی منجر به رشد اقتصادی، سرمایه اجتماعی قدرتمند، کیفیت زیست‏‌پذیری مناسب شهری و تمایل به رشد و توسعه و حرکت رو به جلوست.

معماریان با تاکید بر این که وجود تأسیسات زیربنایی،کیفیت زیست پذیری شهر را تضمین می کند اما منطقه ترشیز و به خصوص شهرستان کاشمر با مشکلات عدیده‌ای در این زمینه رو به روست افزود: اولین و مهمترین مشکل، راه‌های ارتباطی و عدم دسترسی به ایستگاه‌های حمل و نقل ریلی است.

وی ادامه داد: دوری از کریدورهای اصلی حمل و نقل جاده‌ای و ریلی و نامناسب بودن مسیرهای جاده‌ای موجود، منطقه ترشیز از جمله جاده کاشمر به شادمهر و بردسکن به سبزوار را به مسیری کور در حمل و نقل تبدیل کرده است.

دانشیار مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: مسوولان و مدیران منطقه اگر به فکر توسعه این منطقه هستند باید این مشکل زیربنایی را حل کنند وگرنه توسعه سایر بخش‌ها تحت تأثیر محدودیت‌های حمل و نقل قرار خواهد گرفت که خود زمینه عدم توسعه پایدار شده و خروج سرمایه‌های انسانی و اقتصادی را در پی خواهد داشت.

معماریان افزود: در بخش تأسیسات زیربنایی، نبود شبکه جمع‌آوری فاضلاب و دفن نامناسب پسماندها خود معضلی است که بر توسعه شهری و رفاه انسانی مؤثر است علاوه براین ضعف شدید فضاهای فرهنگی، هنری و ورزشی کاشمر و خلیل‌آباد مشکلی است که در اسناد توسعه این ۲ شهر نیز به آن اشاره شده است.

وی اضافه کرد: کاشمر از داشتن حداقل امکانات اقامتی و پذیرایی و رفاهی محروم است لذا چگونه می‌توان انتظار داشت که با چنین امکانات ضعیفی، مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی بتوانند در جذب نخبگان و ارتباطات علمی برون ‌منطقه‌ای موفق باشند؟

دانشیار مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: عدم وجود زیرساخت‌های مناسب برای نگهداری محصولات زراعی و باغی، دیگر مشکل زیربنایی منطقه ترشیز است که اقتصاد وابسته به کشاورزی منطقه را تهدید می‌کند.

معماریان افزود: در حوزه مسائل کشاورزی و محیط زیستی، شهر کاشمر و منطقه ترشیز از معضلات عدیده ‌ای رنج می‌برد از جمله نظام خرده مالکی کشاورزی و روش‌های سنتی کشت و کار و آبیاری و عدم وجود الگوی بهینه کشت، استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی و آلودگی شدید منابع آب و خاک و تشدید روند بیابان‌زایی، بالا بودن ضایعات محصولات کشاورزی به دلیل فقدان صنایع تکمیلی و تبدیلی و نگهداری محصولات، افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین، نبود سرمایه گذاری کافی در حوزه انرژی‌های نو، نبود استقرار و تجهیز سامانه‌های هشدار مخاطرات طبیعی در منطقه، نگاه و برنامه‌ریزی غیرپایدار معادن و استخراج منابع معدنی به قیمت تخریب محیط زیست، نبود برنامه‌ریزی در بخش کشاورزی و عدم مدیریت منابع بر پایه تغییر اقلیم و سازگاری با آن.

وی ادامه داد: نتایج بررسی شاخص‌های شفافیت و اطلاع رسانی، قانون‌مداری، کارآیی و اثربخشی حاکی از پایین بودن میزان تحقق حکمروایی خوب شهری در شهر کاشمر است  البته این تحقیق در سال ۹۲ انجام شده است اما پس از آن نیز نه تنها عملکرد شورای اسلامی و ارتباط آن با شهرداری و نهادهای دیگر دولتی بهبود نیافت، بلکه چالش‌ها و نزاع های درونی شورا و دعواهای برون سازمانی آن به خصوص با شهرداری در عمل کارکرد این شورا را در ارتباط با مدیریت پایدار و هوشمند و عقلانی شهری دچار اختلال کرد.

معماریان افزود:حل مشکلات محیط زیستی و اجتماعی کاشمر نیازمند فرهنگ‌سازی و تقویت روحیه مشارکت پذیری مردم در حل مشکلات، توانمندسازی سازمان‌های مردم نهاد، اجبار مدیران به اجرای راهکارهای مدیریت مشارکتی، تقویت روحیه مطالبه‌گری در مردم، انتخاب مدیران ترجیحاً بومی و خلاق بر اساس شایستگی و معیارهای نخبگی، فراخوان نخبگان بومی ساکن خارج از منطقه، حمایت از دانشگاه‎ها و مراکز تحقیقاتی منطقه و افزایش قدرت چانه‌زنی در تعاملات دستگاه‌ها با سازمان‌های مرکزی جهت تخصیص اعتبارات بیشتر است.

او تاکید کرد: نگه‌داشتن سرمایه‌های انسانی و نخبگانی منطقه ترشیز در گروی حمایت از علم و دانش و نوآوری و افزایش کیفیت زیست‌پذیری شهری و روستایی است البته در این میان، روحیه ترقی خواهی مردم می‌تواند موتور محرکه این حرکت بزرگ باشد.

سیاست‌زدگی مهم‌ترین علت در فرار سرمایه‌های انسانی است

در سالهای اخیر تا حدود زیادی در منطقه ترشیز حس تعلق اجتماعی کاهش یافته‎ است و اغلب مهاجرت نخبگان، بی بازگشت است.

معاون توسعه و برنامه‌ریزی فرمانداری کاشمر در علت یابی این پدیده گفت: شاید بهتر باشد به جای مفهوم مهاجرت نخبگان از  واژه فرار سرمایه استفاده کنیم زیرا یکی از انواع سرمایه‌ها، سرمایه انسانی است و این نوع سرمایه می‌تواند خود حامل انواع دیگر سرمایه از جمله سرمایه اقتصادی، فرهنگی یا هنری باشد.

مهدی نایه در یکی از عوامل مهم دافعه در منطقه را سیاست‌زدگی حاکم بر منطقه دانست و افزود: به همین خاطر ما شاهد مهاجرت از منطقه پس از برگزاری هر انتخاباتی هستیم. 

وی ادامه داد : سیاست‌زدگی به مثابه یک عامل دافعه مهم، در کنار جاذبه‌های مقاصد مهاجرت مثل انگیزه‌های اقتصادی، فضای اجتماعی- سیاسی و موقعیت‌های فراهم‌شده در مقصد می‌تواند از دلایل مهم مهاجرت یا فرار انواع  سرمایه از جمله سرمایه‌های انسانی از کاشمر باشد.

معاون توسعه و برنامه‌ریزی فرمانداری کاشمر گفت: سیاست‌زدگی مثل سیل بزرگی عمل می‌کند که با خودش نخبگان و سرمایه‌های انسانی، اقتصادی، فرهنگی و هنری را می‌برد.

چیزی که مسلم است این است که متاسفانه در سالهای اخیر شرایط در منطقه به گونه‌ای مهیا نشده است که شاهد خروج نخبگان و مهاجرت آنها نباشیم حال آن که نخبگان سرمایه انسانی به شمار می روند که باید برای پیمودن مسیر توسعه پایدار منطقه آنها را قدر بدانیم و برصدر بنشانیم تا بتوانیم از این سرمایه‌ها در راستای رشد و شکوفایی دیارمان استفاده کنیم.