قنات‌هایی که تشنه اند و فولاد‌هایی که آب می‌خورند

به گزارش می‌متالز، رودخانه "مزرعه بابا حاجی" در شهرستان نطنز، در مسیر چندین روستا قرارگرفته است، روستا‌هایی که به مدد همین رودخانه در طول صد‌ها سال پیش شکل‌گرفته‌اند. یکی از منابع پایدار این رودخانه که منبع آب زیرزمینی روستاهایی، چون "میلاجرد" یا آن‌سوتر "نصران" تا "مهاباد" در شهرستان اردستان بوده، چشمه بابا حاجی است که حالا به گفته کوشندگان محیط‌زیست به‌جای آنکه به‌حق آب‌بران، قنات‌ها، رودخانه و آبخوان دشت برسد، راهی کارخانه فولاد نطنز می‌شود تا میلگرد‌های فولادیِ ساختمانی و صنعتی تولید شود.

همه حرف کوشندگان محیط‌زیست این است که چرا آب چشمه‌ای که قنات‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی دشت را تغذیه می‌کرده، باید راهی گلوی صنعت شود، درحالی‌که صد‌ها سال این چشمه در کف رودخانه بابا حاجی، یکی از منابع زایش و آبادانی روستا‌های مزرعه بابا حاجی و به نحو غیرمستقیم منبع آب زیرزمینی روستا‌های پایین‌دست بوده و اراضی مزروعی و باغ‌های این روستا با آب همین چشمه آبیاری می‌شده است.

به گفته فعالان محیط‌زیست و بر طبق شواهدی که آن‌ها تاکید می‌کنند، کارخانه فولاد نطنز با لوله‌گذاری در مسیر آب این چشمه، تمامی آب آن به سمت کارخانه هدایت می‌شود، این در حالی است که این کارخانه در وسط زمینی که تحت عنوان روستای طاهرآباد خریداری کرده، مجوز حفر چاه عمیق دارد. از نگاه آنها، نکته قابل تامل و تعجب‌برانگیز این است که چگونه در شرایط خشکسالی و وقتی آب‌های زیرزمینی و قنات‌هایی که از آب چشمه بابا حاجی تغذیه می‌شدند، دو منبع مهم آب زیرزمینی یعنی مجوز حفر چاه و یک چشمه به‌طور کامل باید بر کام میلگرد‌های فولادی کارخانه فولاد نطنز ریخته شود.

همین هفته پیش بود که اهالی مهاباد از توابع شهرستان اردستان و کوشندگان محیط زیستی، تجمع مسالمت‌آمیز در اعتراض به مصرف آب چشمه بابا حاجی برگزار کردند تا حرفشان را به گوش مسوولان، مرجع قضایی و نهاد‌های نظارتی برسانند و آنچه به تعبیر آن‌ها حق سه‌هزارساله آن‌ها از قنات مهاباد بوده و حالا ضایع‌شده، مطالبه کنند. حقی که با تمام پیگیری‌ها و حتی گرفتن رای و حکم مساعد دادگاه نتوانسته احقاق و اجرایی شود.

آنچه، اما در جواب این اعتراض‌ها گفته‌شده، این است که آب چشمه بابا حاجی کیفیت مطلوب را ندارد و برداشت‌ها قانونی است؛ اظهارنظر‌ها یا ادعا‌هایی که به گفته فعالان محیط‌زیست و کارشناسان اصولی نیستند و خارج از قواعد و قوانین جاری در خصوص منابع آبی، پایداری یک منطقه، تغذیه آب‌های زیرزمینی دشت و قنات‌هایی را نشانه گرفته است که برخی از آن‌ها هویت سه‌هزارساله دارند. همه این اظهارنظر‌ها و اعتراضات محل مناقشه‌ای است که حالا مسوولان نهاد‌های مرتبط گفته‌اند، برای یافتن پاسخ صحیح و دقیق قرار است یک گروه کارشناسی از سوی اداره آب منطقه‌ای موضوع را بررسی و این مناقشه را خاتمه دهند.

یک استدلال نابخردانه

محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست در رابطه با برداشت آب چشمه بابا حاجی و آنچه به این واسطه پایداری آب‌های زیرزمینی و دشت‌های این منطقه را تحت تاثیر قرار داده است، گفت: چشمه بابا حاجی، یکی از منابع آب دائم کرکس کوه است و درواقع مسوولیت اصلی آبخوان منطقه را بر عهده دارد؛ دستکم صد هزار سال است که این وظیفه را بر عهده دارد و بر اساس همین وظیفه است که ده‌ها روستا در آن منطقه ایجادشده است.

از نگاه وی همه این شواهد نشان از این دارد که چشمه بابا حاجی در نظام آب‌شناختی آن منطقه سابقه دیرینه دارد و پوشش انبوه گیاهی‌ای که در اطراف بستر رودخانه ایجادشده، آشکارا نشان می‌دهد که آبی که تولید می‌شود برای حیات‌وحش، کشاورزی و افزایش فضای سبز درخور است.

وی افزود: وقتی آب چشمه بابا حاجی وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود، پالایش و کیفیت آن بهتر هم می‌شود؛ همان‌طور که آب قنات مهاباد کیفیتش بهتر شده است. حالا به‌یک‌باره، کارخانه‌ای می‌آید و یک روستاـ طاهرآبادـ را خریده و ادعا کرده که آب چشمه بابا حاجی مال این روستا بوده است، بنابراین مالک خصوصی ندارد و آن کارخانه مالک چشمه است!

درویش تاکید کرد: چشمه بابا حاجی مسوولیت تغذیه آبخوان دشت را بر عهده داشته و صد‌ها هزار سال این رودخانه جاری بوده است. به باور من، سازمان حفاظت محیط‌زیست، اداره کل منابع طبیعی و وزارت نیرو هر سه تخلف بزرگی کرده‌اند که مجوز به این تغییر مالکیت داده‌اند. جالب است که اهالی مهاباد شکایت هم کرده‌اند و وکیل هم گرفته‌اند. دو بار هم دادگاه به نفع آن‌ها رای داده، ولی هر دو بار اجرای رای عقب‌افتاده است.

به گفته درویش، چشمه بابا حاجی در زمین خریداری‌شده توسط کارخانه فولاد نطنز نیست، اما چون معتقدند این چشمه حقابه روستای طاهرآباد بوده و آن‌ها کل زمین‌های روستا را خریداری کرده‌اند، آب چشمه را برای کارخانه استفاده می‌کنند.

وی این استدلال را نابخردانه خواند و افزود: اهالی مهاباد ثابت کرده‌اند که آب چشمه بابا حاجی فقط برای طاهرآباد نبوده بلکه چندین روستا از این چشمه استفاده می‌کردند. چشمه بابا حاجی باعث تغذیه آبخوان و قنات‌های مرتبط با آب این آبخوان بوده است؛ بنابراین این استدلال که این چشمه فقط برای طاهرآباد بوده، درست نیست و جالب است که دادگاه هم استدلال اهالی مهاباد را قبول کرده، ولی حکم اجرایی نشده است.

درویش در توضیح بیشتر افزود: آب چشمه بابا حاجی به دل سفره‌های آب زیرزمینی و قنات‌هایی که از آن آب می‌گرفتند وارد می‌شده و ۶۰۰ هکتار اراضی زراعی از طریق قنات مهاباد آبیاری می‌شدند. دبی قنات مهاباد ۴۰۰ لیتر در ثانیه بوده که حالا با این شرایط به ۶ لیتر در ثانیه کاهش‌یافته است.

قنات، چشمه و چاه، همه برای گردش چرخ صنعت فولاد

در این پیوند محمدرضا باقری وکیل پایه‌یک دادگستری گفت: مطابق قوانین جاری کشور، ازجمله اصل ۴۵ قانون اساسی و قانون توزیع عادلانه آب، چشمه و آب‌های سطحی و آب موجود در کف رودخانه‌ها (در مفهوم عام) متعلق به دولت است و مالک شخصی ندارند. از سوی دیگر اینکه عنوان می‌شود چشمه در زمینی واقع‌شده که توسط شرکت فولاد خریداری‌شده است، صحت ندارد؛ زیرا چشمه در کف رودخانه واقع است و کف رودخانه هم مطابق قوانین، متعلق به دولت است.

وی در توضیح بیشتر افزود: یک قنات متروکه در زمین خریداری‌شده توسط شرکت فولاد نطنز وجود دارد که مطابق سند مالکیت صادره برای این زمین که از اعتبار و حکومت ماده ۲۲ قانون ثبت برخوردار است و به صراحتِ آنچه در متن سندی که در سال ۱۳۱۵ صادرشده، این قنات حداقل ۸۵ سال متروکه بوده و از آن زمان تا حال حاضر، هیچ اقدامی در جهت لایروبی و احیا آن انجام‌نشده است.

وی با اشاره به اینکه چشمه در کف رودخانه است و نمی‌تواند مالک شخصی داشته باشد، گفت: مطلب مهم و موردبحث ما این است که هر تفسیری از قوانین باید با لحاظ وضع موجود باشد. در زمان حاضر، دشت و محدوده کرکس جزو مناطق ممنوعه آبی کشور است. شرکت فولاد نطنز در این اراضی مجوز تغییر کاربری از کشاورزی به صنعتی گرفته است و برای این محدوده و در وسط همین زمین‌ها (مزرعه طاهرآباد) مجوز چاه عمیق داده‌اند، سوال اصلی این است که در این وضعیت خشکسالی و کم‌آبی استان، بر اساس کدام ضرورت و توجیهی، یک شرکت که مجوز چاه عمیق دارد، هم‌زمان اجازه استفاده از یک قنات متروکه‌ای که حداقل چهار کیلومتر با این زمین فاصله دارد و متروکه است و چشمه‌ای متفاوت از قنات که در کف رودخانه قرار دارد (یعنی سه منبع آب زیرزمینی) را داشته باشد؟! حتی اگر مجوز چاه جدید هم به‌عنوان جایگزین قنات متروکه داده نشده باشد نیز با توجه به تغییر کاربری زمین و مهمتر از آن تامین آب از منبع نزدیکتر، امکان استفاده از قنات متروکه و چشمه کف رودخانه وجود ندارد.

این وکیل پایه‌یک دادگستری و فعال محیط‌زیست تاکید کرد: به اعتبار سند مالکیت و نقشه ثبتی، نه‌تن‌ها چشمه بابا حاجی بلکه اراضی پایین‌دست آن در هر دو طرف رودخانه جزو محدوده مالکیت مالکین روستای مزرعه بابا حاجی است که از محل همین چشمه آبیاری و کشت و زرع می‌شده‌اند.

تاکید باقری بر این موضوع است که حتی اگر اولویت در استفاده یا به‌اصطلاح "حق آبه" هم وجود داشته باشد، قطع یقین متعلق به این مالکین است: بااین‌وجود باید گفت، در وضعیت فعلی به اعتبار مجوز تغییر کاربری این زمین از زراعی به صنعتی (حسب اعلام مراجع ذیربط) امکان استفاده از این آب، برای مصرف صنعتی وجود ندارد و ضرورت اولیه حفر قنات برای اراضی شرکت فولاد نطنز و استفاده از آب مازاد این چشمه، به‌عنوان چشمه واقع در کف رودخانه و نه به‌عنوان چشمه‌ای که در زمین شرکت فولاد قرارگرفته، به دو دلیل زایل شده است؛ یکی اینکه زمین‌ها تغییر کاربری داده‌شده‌اند و دلیل دوم و مهم‌تر اینکه در محل اراضی تغییر کاربری شده و در وسط این اراضی مجوز حفر چاه عمیق داده‌اند.

در این پیوند برای بررسی همه ابعاد ماجرای چشمه بابا حاجی، کوشید تا با نمایندگان شرکت فولاد نطنز گفت‌‎وگو کند، اما همه پیگیری‌ها بی‌نتیجه ماند. از سوی دیگر رییس اداره آب منطقه‌ای شهرستان نطنز، پرسش‌های خبرنگار ایرنا را پاسخگو نبود و تنها پاسخ وی این بود که برای بررسی این موضوع بازدیدی به‌اتفاق دادستان نطنز و اهالی منطقه انجام‌شده که نتایج آن را در روز‌های پیش رو اعلام خواهند کرد. این در حالی است که مدیر روابط عمومی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در روز‌های گذشته به رسانه‌ها گفته بود که شرکت فولاد نطنز اجازه لازم را برای برداشت آب چشمه را داشته است.

طبق بررسی‌ها شرکت فولاد نطنز، مجوز تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی روستای طاهرآباد از کشاورزی به صنعتی را طی دو یا سه ده اخیر از جهاد کشاورزی گرفته و بنا به گفته مسولان اداره جهاد کشاورزی شهرستان نطنز، اجازه بهره‌برداری از آب چشمه بابا حاجی، ده لیتر بر ثانیه بوده که حالا اهالی روستا‌های دیگر و ازجمله شهر مهاباد نسبت به این برداشت‌ها و آنچه به این واسطه، قنات‌ها و کشاورزی آن‌ها را تحت تاثیر قرار داده است معترض شده‌اند.

کار کارشناسی دقیق برای مناقشه چشمه بابا حاجی

در این رابطه، اما سیف‌الله فرجی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان نطنز در خصوص اینکه برداشت‌های شرکت فولاد نطنز چگونه ارزیابی‌شده است، گفت: اگر میزان برداشتی که از سوی شرکت فولاد نطنز انجام می‌شود، بیش از میران ده لیتر بر ثانیه‌ی مجوزی باشد که صادرشده، از طریق مراجع قضایی و اداره امور آب قابل‌پیگیری است.

به گفته وی قرار است این موضوع از طریق آب منطقه‌ای و کارشناسان بررسی و آن‌ها نظر نهایی را اعلام کنند.

فرجی تاکید کرد: راجع به اینکه آبی که برداشت می‌شود از مظهر چشمه یا مظهر قنات است، محل اختلاف مهابادی‌ها با شرکت فولاد نطنز است که کارشناسان آب منطقه‌ای باید آن را بررسی و مشخص کنند. این آب از محلی خارج می‌شود که آن را به‌عنوان مظهر می‌شناسیم، اما اختلاف‌نظر‌های که وجود دارد، نیاز به کارِ کارشناسی دقیق دارد.

از متولیان بپرسید نه از منابع طبیعی

عزت‌الله مرادی، رییس اداره منابع طبیعی شهرستان نطنز نیز در پاسخ به این پرسش که واکنش آن‌ها در مقابل محل مناقشه چشمه بابا حاجی و آنچه گفته می‌شود با برداشت آب این چشمه برای صنعت، منابع آب زیرزمینی تحت تاثیر قرارگرفته، چه بوده است، گفت: سوال شما مربوط به ما نمی‌شود. متولی برداشت سطح آب رودخانه‌ها، برداشت آب‌های زیرزمینی، حفر چاه‌ها و حریم رودخانه‌ها، آب منطقه‌ای است و ما نمی‌توانیم در امور اداره دیگر دخالت کنیم.

وی افزود: جلسه‌ای برگزار و در این جلسه مقرر شد، اداره آب منطقه‌ای برای بررسی موضوع اقدام کند.

چشمه‌ها انفال‌اند

در پایان، اما جهانگیر عابدی کوپایی، کارشناس منابع آب و استاد دانشگاه صنعتی اصفهان بابیان اینکه چشمه‌ها نمی‌توانند مالکیت خصوصی داشته باشند و انفال محسوب می‌شوند، گفت: به‌طورمعمول، آب چشمه‌های ما کیفیت مناسبی دارند، اما مسوولان می‌توانند نتیجه داده‌ها و بررسی‌هایشان را منتشر کنند تا بینیم کیفیت آب چشمه بابا حاجی چگونه است. در کل قنات‌ها و چشمه‌ها بخشی از منابع آبی کشور را تامین می‌کنند؛ به‌خصوص برای روستاها. آنچه مسلم است اینکه، مالکیت چشمه‌ها عمومی و جزو انفال است.

وی افزود: باید کیفیت آب چشمه ازلحاظ فیزیکی و شیمیایی آزمایش شود. اینکه کدورتش متناسب و زلال باشد. درجه حرارتش مناسب باشد و ازلحاظ شیمیایی، شوری آب و نسبت جذب سدیم و فاکتور‌های دیگر بررسی شود تا بتوانیم قضاوت کنیم؛ اما آنچه مسلم است اینکه آب چشمه می‌تواند برای تغذیه آب زیرزمینی استفاده شود و خود زمین هم تصفیه‌کننده است و می‌تواند تقویت‌کننده آب‌های زیرزمینی و قنات‌ها باشد.

پیرو نظر کارشناسی عابدی کوپایی باید گفت، همه حرف و دغدغه کوشندگان محیط‌زیست این است که آب چشمه بابا حاجی اگرچه لب‌شور است، اما در زمین تصفیه و موجب تقویت منابع آب زیرزمینی دشت و قنات‌های این محدوده می‌شود. پرسشی که، اما بی‌پاسخ‌مانده است، اینکه چگونه مظهر چشمه یا قنات در محدوده‌ای که برای بومیان آن محله مشخص است و می‌گویند این چشمه از کف رودخانه می‌جوشد، می‌تواند قابل‌تشخیص نباشد و برای کارشناسان مشخص؟! چگونه کارشناسان می‌توانند چنین مفهوم مشخص و واضحی را اثبات کنند، وقتی آبدهی قنات مهاباد که از چشمه بابا حاجی تغذیه می‌شده است، از ۴۰۰ لیتر بر ثانیه به ۶ لیتر در ثانیه رسیده است؟!

اینکه در شرایط خشکسالی و وقتی از تراز منفی آب‌های زیرزمینی استان و پدیده مخرب فرونشست گفته و هشدار داده می‌شود، بازهم آب چشمه‌ای می‌تواند راهی بخش‌های صنعتی شود؟! در این میان باید منتظر بود که پاسخ مطالبه مردم معترض و کوشندگان محیط‌زیست چه خواهد بود؟ بنا بر آنچه مسولان نهادی‌های مرتبط با موضوع چشمه بابا حاجی گفته‌اند، باید ببینیم نتیجه کار کارشناسی آب منطقه‌ای به کجا خواهد رسید و اینکه پیروز میدان، صنعت خواهد بود یا قنات‌های سه‌هزارساله و منابع و میراث طبیعی در زیرزمین!

چشمه بابا حاجی یکی از منابع پایدار و تغذیه‌کننده قنات‌ها و دشت‌های کشاورزی روستا‌هایی ازجمله طاهرآباد، میلاجرد، نصران از توابع شهرستان نطنز و در پایان شهر مهاباد از توابع شهرستان اردستان است که گفته می‌شود آب آن لوله‌گذاری شده و به شرکت فولاد نطنز منتقل می‌شود.

منبع: خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) اصفهان