توسعه پتروپالایشگاه ها؛ راهبرد مناسب برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها

به گزارش می متالز، بررسی روند تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز همچنان اما نشان از عدم توجه به این مهم و تکیه به منابع و درآمدهای حاصل از فروش نفت خام دارد.
به گفته کارشناسان این بخش، با فراهم آوردن زمینه‌های افزایش تولید و توسعه صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی، علاوه بر مقابله با خام فروشی و ایجاد اشتغال، می‌توان مشکلات ناشی از تحریم‌های نفتی را به میزان چشم‌گیری مدیریت و مرتفع کرد.
عماد رفیعی، کارشناس حوزه نفت و انرژی توسعه "پتروپالایشگاه" ها را یکی از کارآمدترین راهبردها برای مقابله با خام فروشی نفت عنوان کرد و افزود: این راهکار عملیاتی علاوه بر ایجاد ارزش‌افزوده بالا و اشتغال‌زایی مناسب، به خروج کشور از شرایط خاص سیاسی ناشی از تحریم‌ها کمک قابل‌توجهی می‌کند.
وی بابیان اینکه امروز در دنیا ایجاد مجتمع‌های پتروپالایشگاهی مرسوم شده است، گفت: صنعت پالایش در دنیا بیش از آنکه صرفاً به‌عنوان یک صنعت سودده مدنظر هلدینگ ها و شرکت‌های صنعتی باشد، به‌عنوان یک صنعت استراتژیک موردتوجه دولت ها قرار دارد و سودده بودن این صنعت در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد. بر این اساس صنعت پالایش برای دولت‌ها به‌عنوان یک صنعت راهبردی حائز اهمیت است؛ چراکه حدود 90 درصد نفت خام بعد از تبدیل و فرآوری به‌عنوان فراورده‌های سوختی، برای تأمین سوخت خصوصا در حوزه حمل‌ونقل استفاده می‌شود و کمتر از 10 درصد نفت خام به صنعت پتروشیمی وارد می شود. ازاین‌رو دولت‌ها بر روی این مبحث متمرکز شده و روی آن سرمایه‌گذاری یا قانون‌گذاری و تنظیم‌گری می‌کنند. 
وی ادامه داد: البته این صنعت در کشورهای پیشرفته از بعد مباحث مربوط به ارزش‌افزوده نیز برای هلدینگ ها و شرکت‌ها حائز اهمیت است، چراکه به‌واسطه آن حلقه اتصالی بین بالادست و پایین‌دست صنعت نفت و گاز ایجادشده است. بدین معنی که در حوزه بالادست نفت و گاز یعنی تولید این دو ماده و از طرفی در صنعت پتروشیمی و تبدیل آن به ارزش‌افزوده، سود قابل‌ملاحظه‌ای وجود دارد که حلقه واسط بین این‌ها صنعت پالایش است و از آنجائی که شرکت‌های نفتی در دنیا عمدتاً ادغامی بین بالادست و پایین‌دست این صنعت ایجاد کرده‌اند، صنعت پالایش را به‌عنوان حلقه واسطی می‌شناسند که سود آن‌ها در این دو بخش را تأمین می‌کند.
برای مثال شرکت های شل، توتال و اکسون موبیل به جهت اینکه برای نفت خام تولیدی خود یک بازار تضمین‌شده داشته باشند، در صنعت پالایش، صنعت پتروشیمی و پایین‌دست این دو یعنی جایگاه های عرضه سوخت (بنزین و گازوئیل) و تولید محصولات نهایی پتروشیمیایی ورود کرده و زنجیره را تا برندسازی محصولات تکمیل کرده اند.
این کارشناس حوزه نفت و انرژی افزود: متأسفانه در صنعت نفت کشور نتوانسته‌ایم این حلقه‌ها را باهم متصل کنیم و بالادست صنعت نفت را به‌صورت انحصاری به شرکت ملی نفت به‌عنوان یک شرکت دولتی سپرده و از طرفی شرکت‌های پتروشیمی را کاملاً به بخش خصوصی واگذار کرده‌ایم و در این بین حلقه واسط یعنی پالایش نفت به‌صورت معلق باقی‌مانده است.
رفیعی بابیان اینکه اگر بخواهیم خام فروشی را در این کشور خاتمه دهیم باید زمین‌بازی را در صنعت پالایش و قوانین حاکم بر آن تغییر دهیم گفت: در این شرایط دولت باید به مقوله برندینگ و واگذاری زنجیره ارزش‌افزوده به بخش خصوصی به‌صورت جدی توجه و برای آن برنامه‌ریزی کند. صنعت پالایش نفت در ایران دچار برخی مشکلات زیرساختی است که اتفاقا به راحتی قابل مرتفع شدن هستند. به عنوان مثال تعیین قیمت اجباری نفت خام و فرآورده ها توسط وزارت نفت که مورد اختلاف همیشگی پالایشگاهها با وزارت نفت بوده است باید اصلاح شود. اجبار به خرید 5 فرآورده اصلی توسط وزارت نفت مربوط به حدود 10 سال پیش بوده است که ایران در 4 فرآورده کمبود داشت و بعضا وارد کننده بود. الان کشور در هر 5 فرآورده اصلی به خودکفایی رسیده است. در 4 فرآورده نفت گاز، گازمایع، نفت کوره و سوخت جت صادرکننده هستیم و در بنزین هم اگر بتوانیم قاچاق را کنترل کنیم صادر کننده خواهیم شد. در این شرایط دیگر لزومی به اجبار پالایشگاهها برای فروش 5 فرآورده اصلی به دولت وجود ندارد زیرا این مسئله اقتصاد پالایشگاه را از اقتصاد آزاد دور می کند و انگیزه پالایشگاه‌داران برای ارتقاء، بهبود و توسعه را از بین می برد.
وی افزود: طبق اصل 44 قانون اساسی دولت موظف شد که حداقل 80 درصد از سهام پالایشگاهها را به بخش خصوصی واگذار کند. اما این واگذاری کاملا ناقص انجام شد. هم از بعد سهام، هم از بعد قوانین و مقررات. ما یا می بایست صنعت پالایش نفت را مشمول اصل 44 نمی کردیم و مشابه خیلی از کشورهای دنیا آن را به عنوان یک صنعت راهبردی در اختیار دولت باقی می گذاشتیم یا باید نسبت به خصوصی سازی کامل آن همراه با رگولاتوری مناسب، تنظیم گری، تسهیل‌گری و مشوق‌هایی برای توسعه بهتر اقدام می کردیم. الان پالایشگاه های ما واقعا نمی دانند که خصوصی هستند یا دولتی؟ اگر خصوصی هستند چرا نمی توانند فرآورده هایشان را خودشان بازاریابی کنند و بفروشند؟ دولت می تواند نهایتا برای تنظیم بازار و امنیت انرژی داخلی بر روی صادرات فرآورده تعرفه بگذارد. دخالت دولت در صنعت نباید بیش از این باشد. البته اینها مسائلی است که قبل از دولت و وزارت نفت، مجلس شورای اسلامی و پارلمان باید نسبت به آن حساس باشد و به وضع یا اصلاح قوانین در این زمینه بپردازد.
برای مثال کشور عربستان صنعت پالایش نفت را در اختیار دولت نگاه داشته و با ایجاد دو کمیسیون سلطنتی به نام الجبیل و ینبع که در برنامه دوم توسعه عربستان دیده شده و به وجود آمده است به پویایی و توسعه این صنعت پرداخته است. روسای این دو کمیسیون مستقل از دولت هستند و توسط شخص پادشاه تعیین می‌شوند. یا کشور کویت که به لحاظ جغرافیایی تنها اندازه یک استان ایران است، برنامه‌ریزی کرده که تا سال 2035 به ظرفیت پالایشی 2 میلیون بشکه در روز دست پیدا کند. یعنی به اندازه ظرفیت پالایشی کشور پهناور و پرجمعیت ایران در حال حاضر. متأسفانه ما از سال 76 که آخرین پالایشگاه نفت‌مان یعنی پالایشگاه بندرعباس ساخته‌شد، دیگر به سمت صنعت پالایش حرکت جدی نداشته ایم و حتی فضای مناسبی هم برای بخش خصوصی فراهم نکرده‌ایم. این در حالی است که اگر از 10 سال پیش، ساخت چند پالایشگاه نفت و میعانات گازی مانند پالایشگاه ستاره خلیج فارس را آغاز کرده بودیم الان امریکا گاه‌به‌گاه ایران را تحریم نمی کرد و ظرفیت تولید نفت‌مان هیچ تغییری نمی کرد.
وی خاطرنشان کرد: امروز در دنیا پتروشیمی و پالایشگاه را در واحدهای ادغام‌شده‌ای به نام "پتروپالایشگاه" می‌سازند؛ این امر هم توجیه اقتصادی بیشتری دارد و هم تنوع محصولات نفتی را افزایش می‌دهد که کار بازاریابی را آسان‌تر می کند. چراکه محصولات این واحدها از حدود 10 فرآورده پالایشگاهی به حدود 40 فرآورده پتروپالایشگاهی افزایش می‌یابد.
در ایران اما در حال حاضر از حدود4 میلیون بشکه ظرفیت تولید نفت خام، 60درصد را خام فروشی می‌کنیم و تنها 40 درصد در داخل پالایشگاه‌ها فراوری می‌شود که اگر بتوانیم این 60درصد را با توسعه واحدهای پتروپالایشگاه با تکنولوژی روز، فراورش و به فرآورده تبدیل کنیم مشکل تحریم نفتی ما به‌طورکلی مرتفع می‌شود.
کارشناس حوزه نفت و انرژی تصریح کرد: 94 درصد از نفت خام صادراتی ایران در حالت فعلی فقط از جزیره خارک از طریق نفت‌کش‌های بزرگ (VLCC) و نفت کش های غول پیکر (ULCC) در مقیاس دو یا سه میلیون بشکه صادر می‌شود. در این شرایط با وجود ماهواره های دقیقی که امریکا دارد رصد محموله‌های نفتی ایران برای این کشور کار آسانی است و علاوه بر آن مشتری تک‌محصول نفت خام ایران فقط حدود 40 الی 45 پالایشگاه در دنیا هستند و تحریم این شرکت‌های پالایشی برای امریکا کار راحتی است اما درصورتی‌که این نفت خام را با احداث پتروپالایشگاه در داخل کشور به حدود 40 نوع محصول پتروپالایشگاهی تبدیل کنیم، بازار این فراورده‌ها در منطقه خودمان نیز موجود است. این محصولات به راحتی می تواند از طریق خط لوله، تانکر و کشتی های کوچک صادر شود که قابل تحریم هم نخواهد بود. در حال حاضر 4 کشور ترکیه، عراق، افغانستان و پاکستان 100 میلیون لیتر در روز بنزین و گازوئیل وارد می‌کنند که بازار مناسبی برای صادرات این محصولات است.