سقوط رقابت‏‏‌پذیری صنعتی ایران

به گزارش می‌متالز، با اینکه گزارش ۲۰۲۲ سازمان جهانی «یونیدو» درباره قدرت رقابت‌‌‌پذیری صنعتی (Competitive Industrial Performance Index) در ایران، برمبنای داده‌‌‌های سال ۲۰۲۰ ایران و سایر مناطق جهان منتشر شده؛ اما در همین قاب نسبتا قدیمی نیز سقوط ایران شش‌پله بوده که قابل‌توجه است. این گزارش که از دو بخش «شاخص صادرات صنعتی» و «شاخص ارزش‌فزوده صنعتی» تشکیل شده است، نشان می‌دهد ایران نسبت به سال ۲۰۱۹ وضعیت بهتری دارد؛ اما در مقایسه با سال ۲۰۱۷ شرایط کشور نزولی است. 

ایران البته هنوز هم از حدود ۱۰۰ کشور جهان وضعیت بهتری دارد؛ اما سقوط پیوسته کشور در سال‌های اخیر اگر ادامه یابد، می‌تواند جایگاه کشور را طی یک‌دهه آینده بسیار متزلزل‌تر از امروز کند. از آنجا که سهم صادرات صنعتی از کل صادرات، توان رقابت و نفوذ یک‌کشور در بازار‌های بین‌المللی را نشان می‌دهد، وضعیت ایران از این منظر قابل تامل است. گزارش «یونیدو» نشان می‌دهد که سهم صادرات صنعت از کل صادرات کشور در فاصله ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ کم شده و از ۴۵‌درصد به ۳۹‌درصد سقوط کرده است. گزارش قبلی «یونیدو» درباره ایران را بازوی پژوهشی مجلس منتشر کرده بود. در آن گزارش که اسفندماه ۱۳۹۸ به چاپ رسید، تاکید شده بود، سهم صادرات صنعتی در کل صادرات، توان رقابت و نفوذپذیری در بازار‌های بین‌المللی را نشان می‌دهد. با این منطق می‌توان ادعا کرد، فشار تحریم و سیاست‌های داخلی نه‌تن‌ها رفاه ملی را از بین برده و به افول تشکیل سرمایه در کشور منجر شده، بلکه زمینه ساز رقابت پذیری کمتر صنایع مختلف کشور نیز شده است.

در گزارش «یونیدو» کل ارزش افزوده بخش صنعت ۵۶ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار و سرانه کشور ۶۷۶ دلار (برای هر ایرانی) اعلام شده است. در این گزارش کل صادرات صنعتی کشور ۳۷ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار اعلام شده و ۴۶۲ دلار سرانه هر ایرانی در این بخش بوده است. گزارش تایید می‌کند، سهم صادرات صنعت از کل صادرات ایران دوسوم میانگین جهانی است. در جهان عموما بیش از ۶۰ درصد تولیدات صنعتی کشور‌ها به طور میانگین صادر می‌شود که این عدد برای ایران کمتر از ۴۰ درصد است. همین موضوع نیز باعث شده است تا رتبه ایران در جهان به ۱۱۲ (از ۱۵۴ کشور) سقوط کند. کیفیت تولیدات صنعتی صادراتی کشور نیز با سقوط ملموس به رتبه ۹۴ رسیده است که ابدا رضایت بخش نیست. گزارش ۲۰۲۲ «یونیدو» درباره ایران حاوی نکات دیگری نیز هست.

با اینکه هنوز نهادی به این گزارش واکنش نشان نداده؛ اما جزئیات مختلف آن گویای افول جدی تولید صنعتی در کشور است. در آخرین گزارش «یونیدو» که مربوط به سال ۲۰۲۰ است، ۱۵۴ کشور مورد ارزیابی قرار گرفته اند و نمره ایران ۴۶ هزارم بوده است. آلمان، چین، ایرلند، ژاپن، کره‌جنوبی و ایالات‌متحده آمریکا شش‌کشور برتر با بیشترین سطح از قدرت تولید صنعتی هستند. در این گزارش، شدت صنعتی‌شدن کشور (Industrialization Intensity Index) در فاصله سال‌های اخیر تا رده ۳۵ سقوط کرده است. در این دوره، سهم ایران از ایجاد ارزش‌افزوده صنعتی کل جهان دوپله سقوط کرده، ضمن اینکه توان کشور در تولیدات با فناوری بالا از ۹/ ۰‌درصد به ۵/ ۰ درصد کاهش یافته که مستقیما نشانه سهم اندک تحقیق و توسعه یا خرید فناوری‌های نوین در بنگاه‌های ایرانی است. همین عامل باعث رتبه پایین‌تر ایران در جهان شده است. به‌رغم این وضعیت متزلل، کشور برخی تغییرات مثبت را نیز از سر گذرانده است.

برای نمونه در آخرین گزارش سازمان توسعه صنعتی ملل متحد، میزان تولیدات صنعتی منبع‌محور از ۶۵ درصد در سال ۲۰۱۷ به ۵۴ درصد در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است، ضمن اینکه تولید کالا‌های با فناوری متوسط (مثل خودرو، لوازم‌خانگی، ماشین آلات و...) از ۲۵‌درصد به ۳۲ درصد افزایش یافته و کالا‌های با فناوری پایین (مثل پوشاک، کفش و کالا‌های مصرفی بی دوام) از ۹/ ۷‌درصد به بیش از ۱۲ درصد افزایش یافته است. از لابه‌لای داده‌های این گزارش می‌توان فهمید، کشور‌های مختلف جهان پیشرفت کرده و هر روز به دلیل سرمایه‌گذاری بیشتر و نوسانات کمتر، سهم بیشتری از ارزش‌افزوده صنعتی جهان را به دست می‌آورند.

ایران، اما چنین روندی ندارد. دلیل این موضوع به سیاست‌های داخلی و تحریم برمی گردد که نه‌تن‌ها زمینه ساز وقوع بحران در سرمایه‌گذاری و سقوط تشکیل سرمایه به‌ویژه از منظر ماشین آلات شده، بلکه نیروی کار ماهر را از ایران به سمت بازار‌های بین‌المللی سوق داده و همین سرعت رشد تولید صنعتی کشور را در مقایسه با میانگین جهانی و رقبای منطقه‌ای کند کرده است. با اینکه همه اعداد احصاشده از سوی «یونیدو» درباره کشور بد نیست؛ اما به طور کلی در فاصله سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ قدرت تولید صنعتی و صادرات صنعتی رو به افول بوده یا نرخ رشدی بسیار کمتر از روند معمول و میانگین جهان داشته است.

بررسی افول صنعتی کشور از زاویه عددی در گزارش «یونیدو» نشان می‌دهد که صنایع ایران با پارادوکس جدی در سال ۲۰۲۰ روبه‌رو بوده اند. ایران از یکسو سقوط ۶ پله‌ای را در رقابت پذیری صنعتی تجربه کرده و سرانه آن در صادرات صنعتی کاهش یافته و از دیگر سو سهم کالا‌های منبع‌پایه یا مواد خام در صادراتش کم شده است تا محصولات با فناوری کم یا متوسط جانشین آن شوند. از سوی دیگر، در گزارش «یونیدو» از وضعیت صنایع ایران در سال ۲۰۲۰ سهم ایران از صادرات صنعتی جهان با اختلاف جدی نسبت به میانگین جهانی روبه‌رو شده و به رده ۴۳ سقوط کرد. با اینکه کشور از نظر فعالیت‌های مرتبط با تولید محصولات با تکنولوژی متوسط و بالا کمتر از سایر شاخص‌ها سقوط کرده؛ اما نگاهی به عملکرد عربستان‌سعودی، ترکیه، امارات متحده عربی و برخی دیگر از رقبای ایران نشان می‌دهد که شرایط کشور در این حوزه نیز چندان رضایت بخش نیست.

در گزارش «یونیدو» تاکید شده که تولید کک، فرآورده‌های نفتی و هسته‌ای ۱۵/ ۱۹ درصد از کل تولید صنعتی کشور را شکل می‌دهد، در حالی که سهم مواد و محصولات شیمیایی ۷۱/ ۱۸ درصد است. مواد و محصولات غذایی و خوراکی با ۱۵ درصد و خودرو، کشنده، تریلر و قطعات با ۱۲ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند، در حالی که فلزات اساسی سهم ۹۱/ ۱۱ درصدی از کل تولید بخش صنعت را داشته‌اند.

منبع: دنیای اقتصاد