پاشنه آشیل صنعت فولاد ایران کجاست؟

به گزارش می‌متالز، برای ملموس شدن بحث از یک مثال عینی آغاز می‌کنیم: در دو ماهه تیر و مرداد سال جاری، یعنی در اوج فصل ساخت‌وساز در کشور و همزمان در اوج محدودیت‌های برق در سال جاری (در اوج مشکلات سمتِ عرضه فولاد و اوج فصلیِ تقاضا برای فولاد‌های ساختمانی)، حجم کلی عرضه میلگرد ساختمانی در بورس کالا، حدود ۲ میلیون تن بوده که تنها ۳۴۲ هزار تن آن معامله شده و در واقع ۸۳ درصد حجم عرضه‌های میلگرد مشتری نداشته است! نکته اینجاست که در این دو ماه، اگر به واسطه محدودیت برق، سمت عرضه مشکلی نمی‌داشت و با نهایت توان تولید می‌کرد، بحران تقاضای ضعیف (بحران سمت تقاضا) حادتر می‌شد.

نگاهی به مصرف سرانه فولاد در ایران

بنا به گزارش انجمن جهانی فولاد، مصرف ظاهری سرانه محصولات فولادی (فراطرح فولاد) در ایران در سال ۲۰۲۲ تنها ۲۱۵.۴ کیلوگرم به ازای هر نفر بوده است. مصرف ظاهری محصولات فولادی در ایران از سال ۲۰۱۵ تاکنون هر سال کمتر از ۲۵۰ کیلوگرم به ازای هر نفر بوده است؛ این در حالی است که طرح جامع فولاد، مصرف سرانه فولاد در کشور را ۴۰۰ کیلوگرم درنظر گرفته است. برای مقایسه در سال ۲۰۲۲ با وجود جهش بهای انرژی و تبعات اقتصادی جنگ اوکراین، مصرف ظاهری سرانه محصولات فولادی در ترکیه ۳۶۰ کیلوگرم، در ایتالیا ۴۲۲ کیلوگرم، در چین ۶۴۶ کیلوگرم و در کره جنوبی ۹۸۸ کیلوگرم بوده است.

چالش بخش مسکن برای صنعت فولاد

یکی از مهم‌ترین دلایل مصرف پایین فولاد در ایران، بحران مزمن در بخش مسکن است. بنا به آمار‌های بانک مرکزی، در دوره ۱۰ ساله ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۰، میانگین نرخ رشد سالانه سرمایه‌گذرای در بخش ساختمان منفی ۵.۲ درصد بوده است. این در حالی است که در همین دوره، میانگین نرخ رشد سالانه تولید میلگرد در ایران مثبت ۶.۲ درصد بوده است. بحران سرمایه‌گذاری در بخش مسکن، باعث بحران تقاضای مصرفی خصوصاً برای مقاطع طویل فولادی شده است.

اما دلیل بحران سرمایه‌گذاری در بخش مسکن چیست؟ ایران دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان، (فراطرح فولاد) هشتمین تولیدکننده بزرگ فولاد سیمان دنیا و هجدهمین کشور پهناور دنیا است و قاعدتاً نباید مشکلی در ساخت مسکن داشته باشد. ریشه بحران بخش مسکن در ایران به سهم بسیار بالای زمین از قیمت تمام‌شده مسکن بازمی‌گردد. بنا به آمار‌های وزارت راه و شهرسازی، سهم زمین در قیمت مسکن در ایران به ۶۰ درصد می‌رسد و در شهر تهران این عدد به ۷۰ درصد نیز می‌رسد.

برای مقایسه، طبق محاسبات کتاب جامع-آماری تحیلی فولاد ایران، سهم فولاد در قیمت ساختمان در تمام ماه‌های سال ۱۴۰۱، بین ۱.۴ تا ۲.۱ درصد در نوسان بوده است. به جرأت می‌توان گفت بازار زمین در ایران تنها بازار غیرتنظیم‌شده (Unregulated Market) و تنها بازاری است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم، هیچ مقرراتی بر آن حاکم نیست. حتی بازار آب‌نبات در ایران از طریق تنظیم بازار شکر، مقررات‌یابی می‌شود، اما در بازار مسکن هیچ‌گونه رگولاتوریِ قیمتی دیده نمی‌شود.

این امر باعث دهه‌ها احتکار زمین و سفته‌بازی مبتنی بر زمین در ایران شده است. عجیب اینجاست که بعضاً به‌خاطر ایجاد ثبات در قیمت مسکن، نرخ فولاد و سیمان در کشور با بخشنامه‌های متعدد کنترل می‌شود، اما بر بازار زمین که بیشترین سهم را در قیمت مسکن دارد، هیچ مقرراتی حاکم نیست!

بخش مسکن با بیش از ۱۵۰ فعالیت اقتصادی، ارتباط تنگاتنگ و گسترده دارد و ۱۲ درصد اشتغال کشور به این بخش مربوط می‌شود. بنابراین، پس‌لرزه‌های بحران در بخش مسکن را مستقیماً سایر بخش‌های اقتصادی نیز حس می‌کنند. از این منظر می‌توان گفت که پدیده احتکار زمین و گران‌فروشی و حباب‌سازیِ طولانی‌مدت در بازار زمین، منافع تمام فعالان اقتصادی و کلیه تولیدکنندگان در ایران را به خطر انداخته است. منافع محتکران زمین برخلاف منافع تمام فعالان اقتصادی در ایران است. این خطر البته برای تولیدکنندگان صنعت فولاد بسیار بزرگ‌تر است چرا که بخش مسکن و زیرساخت، بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده فولاد در هر کشوری است.

تهدید اتکای بیش از حد به بازار جهانی فولاد

وقتی مصرف فولاد در داخل کشور (فراطرح فولاد) در بلندمدت بسیار پایین باشد، با توجه به حجم تولید فولاد در ایران، راهی جز این نیست که تولیدکنندگان فولاد کشور بیش از پیش به بازار‌های خارجی وابسته شوند. این موضوع یک تهدید جدی است؛ چرا که در بازار‌های جهانی کامودیتی‌ها، از نفت، مس و سایر فلزات غیرآهنی گرفته تا غلات و لیتیوم، هیچ کالایی را سراغ نداریم که به اندازه فولاد در ابعاد جهانی با مازاد عرضه مواجه باشد. علاوه بر این‌که در بازار‌های بسیار بزرگی نظیر چین، حجم بسیار زیادی از مازاد عرضه فولاد دیده می‌شود، مناطق بسیار کوچکی نظیر اقلیم کردستان عراق نیز تولید فولاد را افزایش داده‌اند و این منطقه اخیراً بر واردات میلگرد، تعرفه ۳۰ درصدی وضع کرده است.

حجم عرضه فولاد در ایران نیز در حال افزایش است و ظرفیت تولید فولاد کشور که در سال ۱۴۰۱، ۴۴.۶ میلیون تن بوده تا سال ۱۴۰۴ به ۵۵ میلیون تن خواهد رسید. در چنین شرایطی، حل بحران مصرفِ پایین فولاد در کشور، اهمیت حیاتی دارد چرا که در غیر این‌صورت، تولیدکنندگان فولاد کشور از نوسانات بازار‌های جهانی فولاد، یعنی بازار‌هایی که اسیر مازاد شدید عرضه و انواع و اقسام تعرفه‌های وارداتی است، آسیب شدیدی خواهند دید.

تیم تولید محتوای فراطرح فولاد

منبع: دنیای اقتصاد