رولت روسی با معادن ایران

به گزارش می‌متالز، ایران نیز دارای‏‏ ظرفیت‏‏‌‏‏‌های‏‏ متعدد اقتصادی‏‏ برای‏‏ بهره‏‏‌برداری‏‏ از منابع‏‏ معدنی‏‏ در اقتصاد ملی‏‏ است‏‏ که از آن جمله‏‏ می‏‏‌‏‏‌توان به‏‏ ارزآوری‏‏ ۲۱میلیارد و ۹۳۲میلیون دلاری‏‏ صادرات محصولات این‏‏ زنجیره در سال ۱۴۰۱ (حدود ٢٠‌درصد از صادرات غیرنفتی‏‏ کشور) اشاره کرد. با توجه‏‏ به‏‏ ارزآوری‏‏ قابل‌توجه‏‏ زنجیره معدن و صنایع‏‏ معدنی‏‏ برای‏‏ کشور که‏‏ بیش‏‏ از ٧٠‌درصد آن را صنایع‏‏ فولاد و آلومینیوم تشکیل‏‏ می‌دهد، هرگونه‏‏ تغییر در روند تجارت جهانی‏‏ آن می‏‏‌‏‏‌تواند تاثیر قابل‏‏‌‏‏‌توجهی‏‏ بر اقتصاد ملی‏‏ بگذارد.

روسیه در این وضعیت ترجیح داده است با حرکت به سوی دامپینگ در فروش مواد معدنی خود و فروشی پایین‌تر از قیمت بازار‌های داخلی، برای به‌دست آوردن دیگر بازار‌ها و شکست رقبای خود از جمله ایران، کره‌جنوبی، برزیل، ژاپن و دیگر کشور‌ها تلاش کند. ازاین رو با توجه به جایگاه روسیه در معدن و صنایع معدنی مانند فولاد و آلومینیوم و از طرفی تحریم های اعمالی علیه این کشور به دلیل وقوع جنگ در شرق اروپا، نیاز است راهبرد های این کشور برای مقابله با تحریم‌ها شناسایی و تاثیرات احتمالی آن بر ایران بررسی شود تا بتوان در شرایطی مشابه تاب آوری بیشتری در مقابل تاثیرات منفی داشت. نتایج این گزارش نشان می‌دهد که تجارت معدنی ایران وارد رقابتی تنگاتنگ با روس‌ها شده است و روس‌ها به عنوان رقیبی جدی در تجارت معدنی کشورمان درحال نبرد به شیوه رولت روسی هستند؛ اما هنوز هم چند راهکار برای نجات معادن و صنایع معدنی ایران از این گلوگاه حساس وجود دارد.

بررسی جایگاه حوزه معدن و صنایع معدنی روسیه در جهان

روسیه پهناورترین کشور جهان است؛ از این رو توانمندی های فراوانی در حوزه منابع طبیعی دارد. در سراسر خاک روسیه میدان‌های بزرگ نفتی و ذخایر عظیم مواد معدنی وجود دارد. این کشور با داشتن ذخایر بزرگ معدنی و توسعه صنایع معدنی توانسته است یکی از کشورهای مهم در حوزه معدن و صنایع معدنی باشد. با توجه به بررسی های انجام شده و آمار موجود، روسیه در بازار برخی فلزات و مواد معدنی از بازیگران اصلی محسوب می‌شود؛ بنابراین بررسی اثرگذاری تحولات جنگ اوکراین بر بازار این فلزات و احتمالا بر بازار صنایع مرتبط با آن‌ها در ایران برای درک صحیح پیامدهای اقتصادی این جنگ مفید خواهد بود.

تاثیر جنگ و تحریم بر بخش معدن و صنایع معدنی روسیه

در پی وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین در اسفندماه سال ۱۴۰۰، تحریم هایی علیه روسیه اعمال شد که اکثر تحریم های اعمالی از طرف کشور های اروپایی و آمریکا بود؛ به نحوی که کشور های اوکراین، آمریکا، سوئیس، نیوزیلند و انگلستان بیشترین تحریم‌ها را در بازه زمانی سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۳ علیه روسیه اعمال کردند. سرمایه‌گذاری و خرید برخی از مواد معدنی و محصولات صنایع معدنی نیز در فهرست تحریم‌ها قرار گرفته اند. با توجه به اینکه روسیه یکی از تامین کنندگان اصلی برخی محصولات معدن و صنایع معدنی جهان است، هرگونه تغییر در روند تجاری آن می‌تواند باعث ایجاد تغییراتی در بازار جهانی شود. به‌عنوان مثال، پس از شروع جنگ، قیمت مواد و صنایع معدنی جهانی افزایش پیدا کرد. قبل از تحریم ها، اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا مقصد بیش از ۲۴.۸درصد از صادرات روسیه فلزات آهنی و غیر آهنی بودند که عمده آن‌ها ۲۶.۲‌درصد محصولات متالورژی آهنی، ۶۲‌درصد نیکل، ۴۷.۵‌درصد سرب و ۱۵‌درصد مس هستند. پیش از جنگ سهم قابل توجهی (بالای ۳۰درصد) از صادرات صنایع معدنی روسیه به مقصد اروپا بود. با توجه به تحریم های اعمال شده، روسیه قصد دارد صادرات خود را به سمت شرق سوق دهد که با توجه به امکان تداخل در مقاصد صادراتی با ایران، می‌تواند تهدیدی برای بازارهای صادراتی کشورمان باشد.

با وجود تحریم های اعمال شده علیه شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی روسیه، به نظر می‌رسد روسیه با راهبرد های خود توانسته است در بخش معدن و صنایع معدنی بر تحریم های این بخش غلبه کند. روسیه پس از آغاز تنش‌ها در شرق اروپا با تبعاتی نظیر تمرکز بر صنایع پایین دستی، کاهش قیمت عرضه محصولات و تلاش برای گسترش بازار به سایر کشور‌ها مواجه شده است. می‌توان گفت روند تولید ناخالص روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی روند افزایشی داشته و به نظر می‌رسد این کشور بعد از شروع جنگ بر افزایش تولید صنایع معدنی (مانند تولید فولادهای میانی، شمش آلومینیوم و...) به جای صادرات مواد معدنی تمرکز دارد.

کاهش قیمت عرضه محصولات روسی در بازارهای مختلف

قیمت عرضه محصولات روسی در بازارهای مختلف صادراتی نسبت به سایر عرضه کنندگان در برخی محصولات صنایع معدنی تفاوت قابل‌توجهی دارد. این رخداد می‌تواند ناشی از دامپینگ از سوی روسیه یا حاصل افزایش قدرت چانه زنی مشتریان این محصولات باشد. دامپینگ می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد کلی بازارشکنی برای حذف رقبا و در اختیار گرفتن بازار باشد. این عبارت به آن معناست که تولیدکننده برای حفظ یا به دست آوردن بازارهای فروش خارجی، محصولات خود را باید با قیمتی کمتر از بازار داخلی عرضه کند. از سوی دیگر می‌توان شرایطی را تصور کرد که در آن مشتریان محصولات صنایع معدنی روسیه در کشورهای شرقی با علم به شرایط پیچیده تحریم ها، امکان اخذ تخفیف از محصولات عرضه‌شده از سوی روسیه را داشته باشند. در هر صورت اینکه محصولات روسی در بازارهای کشورهای شرقی (که به طور سنتی از اهداف صادرات محصولات ایرانی بوده اند) با قیمت‌هایی کمتر عرضه می‌شوند و سایر رقبا مجبور به رقابت قیمتی با آن‌ها هستند، واقعیتی غیرقابل انکار است.

روند قیمتی روسیه در دو فصل بعد از جنگ سیر نزولی داشته که به آن معناست که محصولات صنایع معدنی روسیه در حوزه سنگ معدن و کنسانتره آهن و سرب با قیمت پایین‌تر به فروش رسیده اند. مشخص است که سوئد و برزیل نیز برای حفظ سهم بازار خود و رقابت پذیری با روسیه مجبور به ارائه تخفیف شده اند. این کاهش قیمت می‌تواند به دلیل افت قیمت جهانی نیز باشد، ولی روند قیمتی روسیه کاهشی‌تر از بقیه رقبای خود بوده است. با توجه به جایگاه صادراتی روسیه در حوزه آهن و آلومینیوم مشخص است که روند قیمتی این کشور در مقایسه با ژاپن و کره برای فولاد و ایران و قزاقستان برای آلومینیوم شکسته شده و پایین‌تر از رقبای خود عرضه شده است.

تلاش برای گسترش بازار به سایر کشور‌ها

ضمن بررسی آمار صادرات روسیه در سال ٢٠٢١ مشخص شد که حدود نیمی از تجارت روسیه با کشور های اروپایی است. پس از جنگ و اعمال تحریم های اتحادیه اروپا علیه این کشور به نظر می‌رسد روسیه سعی دارد بازارهای جدیدی برای جبران تحریم‌ها پیدا کند. با بررسی دقیق روند نسبت صادرات روسیه در فلزات آلومینیوم و فولاد در فصل های سال ٢٠٢١ تا ٢٠٢٢ به آسیا و اروپا مشاهده می‌شود که میزان صادرات محصولات معدنی و صنایع معدنی به اروپا بعد از شروع جنگ و اعمال تحریم‌ها در دو فصل آخر سال ٢٠٢٢ کاهش یافته است. در خصوص صادرات روسیه به بازارهای آسیایی نیز مشاهده می‌شود که نسبت صادرات به این قاره افزایش یافته که بیشتر به نظر می‌رسد به دلیل کاهش شدید و دفعی صادرات به اروپا باشد.

با توجه به موقعیت نزدیک جغرافیایی ایران نسبت به روسیه و وجود بازارهای سنتی صنایع معدنی کشور در آسیا، انتظار می‌رود که حضور پررنگ روسیه در بازارهای آسیایی بر صادرات ایران تاثیر منفی بگذارد. در صورت عدم‌تفکیک بازارهای دو کشور و افتادن تولیدکنندگان به ورطه رقابت قیمتی در بازارهای مذکور، مجموعه های بزرگ صنعتی‌ومعدنی کشور قطعا متضرر خواهند شد.

جایگاه صنایع معدنی ایران و روسیه و تاثیرات احتمالی

ایران از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به نقش صنایع معدنی در اقتصاد ملی، هرگونه تغییر و تحول در بازار محصولات زنجیره های جهانی معدن و صنایع معدنی، می‌تواند تاثیرات قابل توجهی بر رشد و توسعه اقتصادی کشور داشته باشد. ازاین رو تحریم ها علیه روسیه و راهبرد های آن برای مقابله با تحریم های اعمال شده، می‌تواند بر تجارت مواد و صنایع معدنی و در ادامه اقتصاد ملی تاثیرگذار باشد. وجود کمربند فلززایی آلپ -هیمالیا در داخل خاک ایران موجب ایجاد ذخایر بزرگ معدنی در کشور شده است. طبق سرشماری معادن کشور در سال ١٤٠٠، تعداد ٦٠٢٥معدن در حال بهره برداری است. علاوه بر وجود معادن، صنایع معدنی مانند فولادسازی و کاتد مس و آلومینیوم نیز در ایران تولید و بخش زیادی از این محصولات صادر می‌شوند، به طوری که ایران در تولید فولاد، کاتد مس و آلومینیوم خام طبق آمار سال ٢٠٢١ به ترتیب در جایگاه های ٥، ١٨ و ٢٥ جهان قرار دارد.

آمار صادرات روسیه و ایران در حوزه فلزات پایه سال ٢٠٢١، حاکی از آن است که سهم روسیه از صادرات جهانی فولاد، مس و آلومینیوم به ترتیب ٢١، ۴.۲ و ۹.۴ درصد بوده و به همین ترتیب در جایگاه اول، چهارم و دوم تجاری جهان در این سه حوزه در سال ٢٠٢١ قرار داشته است. ایران نیز در سه حوزه فولاد، مس و آلومینیوم در رتبه های پنجم، هجدهم و بیست و پنجم جهان قرار داشته است؛ بنابراین بروز رقابت در تعیین قیمت و یافتن بازار محصولات معدنی میان این دو کشور اجتناب ناپذیر است. با توجه به نزدیکی موقعیت جغرافیایی ایران و شباهت تجاری ایران و روسیه در حوزه معدن و صنایع معدنی، راهبرد های در پیش گرفته شده از سوی روسیه، بر تجارت صنایع معدنی ایران تاثیر منفی گذاشته است که این تاثیرات را می‌توان به دو دسته ارائه تخفیف و کاهش سود تولید کنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیم کرد. صادرات سنگ آهن (که نقش مهمی در صادرات کشور روسیه دارد) در ایران با محدودیت‌های فراوانی روبه روست (عملا صادراتی صورت نمی‌گیرد). کاتد مس نیز که از اقلام صادراتی مهم ایران است، در فهرست تحریم های روسیه نیست و به دلیل پیش‌بینی کسری عرضه در سال‌های پیش رو مشکلی در صادرات آن برای کشور ایجاد نشده است. مشاهده می‌شود عملا تفاوتی میان قیمت‌های صادراتی کشور و قیمت جهانی وجود ندارد. ازسوی دیگر تغییر قابل ملاحظه ای در مقاصد صادراتی کاتد مس ایجاد نشده است. مقایسه ای میان قیمت صادراتی محصولات خام فولاد ایران و قیمت متوسط جهانی حاکی از آن است که نسبت قیمت صادراتی ایران به قیمت جهانی در مقاطعی کاهش ٢٥درصدی را تجربه کرده است. به بیان دیگر، پس از افزایش قیمت‌های جهانی به واسطه آغاز جنگ، قیمت عرضه محصولات ایران تغییری نداشته و واحدهای تولیدکننده اقدام به فروش محصولات خود به قیمت قبلی کرده اند.

از دست دادن بازارهای تجاری

به نظر می‌رسد روسیه با توجه به تحریم‌های اعمال شده و به تبع آن از دست دادن بازار‌های سنتی محصولات خود، تمرکز خود را بر بازار‌های آسیایی گذاشته و مشخصا نرخ صادرات محصولات زنجیره معادن و صنایع معدنی روسیه به آسیا نسبت به اروپا بعد از تحریم‌ها افزایش یافته است. این راهبرد در برخی موارد به ایجاد چالش‌هایی برای صنایع معدنی ایران منجر شده است. برای مثال می‌توان به ترکیه به عنوان یکی از بازار‌های اصلی صادرات آلومینیوم برای ایران اشاره کرد. مشخص است که روند صادرات شمش آلومینیوم ایران با ترکیه صعودی بوده، ولی دو فصل آخر سال ٢٠٢٢ میلادی، با جدی‌تر شدن حضور روسیه در این بازار، این روند صعودی برای ایران شکسته شده و سهم روسیه بیشتر شده است.

جمع بندی و نتیجه گیری

مواد و صنایع معدنی نقش تاثیرگذاری در اقتصاد جوامع مدرن دارند. ایران نیز ظرفیت های فراوانی برای بهره برداری از منابع معدنی خود در راستای رشد و توسعه اقتصادی دارد که ازجمله آن‌ها می‌توان به ارزآوری ۲۱میلیارد و ۹۳۲میلیون دلاری این زنجیره‌ها در سال ١٤٠١ اشاره کرد. با توجه به شباهت جایگاه روسیه و ایران از نظر تولید و صادرات معدن و صنایع معدنی و همچنین نزدیکی موقعیت جغرافیایی این دو کشور به هم، به نظر می‌رسد تغییر روند تجاری روسیه بر معدن و صنایع معدنی ایران نیز تاثیرگذار باشد. به‌رغم تحریم های اعمال شده علیه شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی روسیه، به نظر می‌رسد این کشور با راهبرد های خود توانسته است در بخش معدن و صنایع معدنی بر بخشی از تحریم ها غلبه کند؛ به نحوی که تولید ناخالص داخلی بخش معدن که بلافاصله پس از آغاز جنگ کاهش یافته بود، در ادامه سال ٢٠٢٢ روند افزایشی خود را ادامه داد. از سوی دیگر طبق آمار بررسی‌شده مشاهده می‌شود، روسیه با کاهش قیمت محصولات تولیدی خود (یا به دلیل ارائه تخفیف بیشتر یا افزایش قدرت چانه زنی مشتریان) مواجه شد. بر این اساس می‌توان گفت حداقل در ٨فصل قبل جنگ ارزش واحد خریداری شده کشورها، دارای روندی مشخص است، ولی در دو فصل بعد از شروع جنگ روسیه، روند ارزش واحد قیمت خریداری شده از روسیه نزولی شده و از روند اصلی قیمت متوسط سایر کشور‌ها جدا می‌شود. همچنین پس از جنگ و اعمال تحریم ها، روسیه سعی دارد بازارهای جدیدی را برای جبران تحریم‌ها پیدا کند. پیش از تحریم ها، بازار اتحادیه اروپا و همچنین سوئیس و بریتانیا ۲۴.۸‌درصد از صادرات فلزات آهنی و غیرآهنی روسیه، ازجمله ۲۶.۲‌درصد محصولات فولادی، ٦٢‌درصد نیکل، ۴۷.۵ درصد سرب و ١٥‌درصد مس را مصرف می‌کردند. روسیه با تمرکز بر بازارهای آسیایی توانسته است روند تجاری خود به بازارهای آسیایی را افزایش دهد. ایران از منابع معدنی عظیمی برخوردار است و با توجه به توسعه صنایع پایین دستی مواد معدنی که در کشور وجود دارد و تحریم ها علیه روسیه و تبعات ناشی از آن، می‌تواند در تجارت مواد و صنایع معدنی ایران تاثیرگذار باشد. در این راستا مشاهده شده که تولیدکنندگان ایران نیز برای از دست ندادن بازار خود مجبور به ارائه تخفیف هستند تا بتوانند با شرکت‌های روسی رقابت کنند. از طرف دیگر با توجه به عرضه روسیه به بازارهای آسیایی و برخی از بازارهای مشترک باعث شده است سهم صادراتی ایران به این کشور‌ها کاهش پیدا کند؛ بنابراین این تاثیرات را می‌توان به دو دسته، ارائه تخفیف و کاهش سود تولیدکنندگان و از دست دادن بازارهای تجاری تقسیم کرد. در ادامه پیشنهادهایی به منظور بهبود شرایط ذکر شده که از نظر می‌گذرانید.

- اول، کاهش یا حذف تعرفه های صادراتی برای صادرکنندگان در کوتاه مدت به منظور توان رقابت با رقبای خود در شرایط کاهش قیمت عرضه محصولات؛ دوم، توسعه روابط بین‌المللی با کشور‌ها برای داشتن بازار تجاری گسترده‌تر و منعطف تر؛ سوم، تکمیل زنجیره های ارزش و تمرکز بر قسمتی از زنجیره که ارزش افزوده بالاتری دارد و همچنین توسعه صنایع پایین دست به منظور استفاده در داخل کشور؛ چهارم، مذاکره با روسیه به منظور تفکیک بازارهای دو کشور؛ مهم‌ترین راهبرد کوتاه مدت حل این چالش ها، با توجه به شباهت مقاصد و کالاهای صادراتی دو کشور، پیگیری مذاکرات جهت تقسیم بازارهای مشترک با رویکرد حداکثر کردن منافع دو طرف است.

- در نهایت توسعه زیرساخت های اصلی مانند خطوط ریلی کشور برای کاهش قیمت تمام‌شده و افزایش تاب آوری شرکت‌ها در شرایط خاص و امکان ارائه تخفیف برای حفظ رقابت؛ دیگر راهبردی که در میان مدت امکان پیاده‌سازی آن وجود دارد، کاهش قیمت تمام‌شده واحدهای تولیدکننده محصولات صنایع معدنی است.

منبع: دنیای اقتصاد